روان شناسی به عنوان علم مطالعه رفتار و فرایندهای ذهنی، کاربرد فراوانی درعملیات روانی دارد. در این زمینه نقش و کاربرد سه شاخه روان شناسی برجسته تر است. این سه عبارتند از: روان شناسی یادگیری، اجتماعی و زبان و اندیشه. در میان نظریه های یادگیری
نظریه های ثرندایک و پاولف کاربرد بیشتری دارند. مدل متقاعدسازی روان شناسی اجتماعی کوشیده است تا مهم ترین ویژگیهای فرایند ارتباط اثربخش را کشف و عرضه کند. واژه ها، عناصر ابزار اصلی عملیات روانی اند. در روان شناسی زبان و شناخت فرایند اثربخش واژه ها و نقش آنها از راه اندازی واکنشهای مختلف هیجانی و عاطفی و جهت دهی به رفتار بحث می شود. یافته های این رشته، کاربرد روزافزونی در عملیات روانی دارد.
کلید واژه:
روان شناسی یادگیری، یادگیری زبان و اندیشه، متقادعد سازی، روان شناسی اجتماعی
روان شناسی (پسیکولوژی) را به مفهوم امروزی کلمه به عنوان علم مطالعه رفتار و فرایندهای ذهنی (تکینسون وهیلگارد 1991) یا به تعبیر دقیق تر، علم مطالعه منظم رفتار، تجربه و فرایندهای ذهنی و عوامل موثر در رفتار و چونگی تغییر آن (شعاری نژاد، 1371) تعریف می کنند. از این تعاریف چنین پیداست که تمامی رفتارهای آدمی اعم از پنهان و آشکار، موضوع روان شناسی است و هدف آن مانند همه علوم دیگر توصیف، تبیین، کنترل و پیش بینی موضوع مورد مطالعه آن رشته (رفتار) است. این رشته عمری کوتاه دارد و به عنوان یک رشته علمی کمی بیش از یک قرن از عمر آن سپری شده است. با وجود این، حیطه و قلمروی آن توسعه ای شگرف یافته و در چند دهه گذشته شاخ ها و گرایشهای مختلفی از بدنه آن پدید آمده است. هر چند این گرایشها گاه سیمایی افراطی و حتی مبتذل به خود گرفته است، اما هر یک از آنها توانسته است برای زدودن آثار ابهام از حیطه مورد مطالعه خودگامهایی فراتر نهد و برخی حقایق مربوط به ماهیت انسان و ویژگیها علایق، منشها، رگه ها و ... او را آشکار سازد و ضمن افزایش دانش و معرفت آدمی در خصوص این موجود متکامل، با توجه به تعدد و تنوع اعمال و کشنهای او، روشهای آزمان شده ای را نیز برای کنترل و پیش بینی رفتار او در موقعیتهای مختلف عرضه کند.
در چند دهه گذشته سه گرایش از گرایشهای مختلف روان شناسی کاربرد بیشتری در عملیات روانی (و فنون و روشهای آن) داشته اند: 1- روان شناسی یادگیری، که موضوع ویژه مورد مطالعه آن یادگیری است. 2- روان شناسی اجتماعی، که به مطالعه رفتار فرد در موقعیتهای گروهی می پردازد. 3- روانش شناسی تفکر و زبان که تاثیر دو جانبه اندیشه و زبان و اثرهای روان شناختی واژه ها و ساز و کار تأثیر واژه ها بر نظام اندیشه فرد را مورد مطالعه قرار می دهد. اخیراً نیز رویکرد پردازش اطلاعات و نظریه های اسناد، کاربردهایی را برای کارشناسان عملیات روانی فراهم ساخته اند. در این مقاله تلاش بر آن است تا از نقش و کاربردهای هر یک از این رشته ها در عملیات روانی پرده برداشته شود.
نظریه های یادگیری و عملیات روانی شاید بتوان گفت یادگیری از عینی ترین و علمی ترین رشته های روان شناسی است چون تقریباً تمامی قوانین و اصول و یافته های آن در نتیجه پژوهشهای دقیق و کنترل شده آزمایشگاهی حاصل شده است و به همین دلیل اعتبار و قابلیست تعمیم بالایی دارد. همان گونه که پیش تر خاطرنشان شد موضوع این رشته یادگیری است. پس شایسته است که پیش از هر چیز هدف روان شناسان از آن پدیده مشخص شود. به باور بیشتر روان شناسان، یادگیری عبارت است از ایجاد تغییرات نسبتاً پایدار در رفتار و یا رفتار بالقوه که از تجربه ناشی می شود و نمی توان آن را به حالتهای موقتی بدن مانند آنچه بر اثر بیماری، خستگی، یا داروها ایجاد می شود، نسبت داد (هر گنهان، 1993، ص30). از این تعریف می توان استنباط کرد که عملیات روانی نیزنوعی یادگیری است چون کارشناسان عملیات روانی با ارائه اطلاعات و توسل به جاذبه های هیجانی در پی تغییر باورها، نگرشها و نهایتاً تغییر رفتار مخاطبان آماج هستند یا به تعبیر دقیقتر عملیات روانی، عملیات برنامه ریزی شده ای است که به واسطه ارسال اطلاعات در پی تأثیر بر هیجانات، انگیزه ها و رفتار مخاطبان است، یعنی دقیقاً همان کاری که پی آمد و نتیجه یادگیری است.
نخستین کاربرد نظریه های یادگیری در عملیات روانی را می توان به اصل جای گشت تداعی در نظریه ادوارد ثرندایک نسبت داد. بر اساس این اصل، تداعی بین موقعیت و پاسخی معین به موقعیت و پاسخ معین دیگری انتقال می یابد، یعنی نوعی یادگیری اتفاق می افتد. ثرندایک طی آزمایشی به کبوتران آموزش داد تا بین رنگ قرمز و سبز تمیز قائل شوند. برای این منظور او کبوتران را وقتی که به دکمه قرمز پاسخ می دادند، ولی به دکمه سبز پاسخ نمی دادند. تقویت می کرد، یعنی به آنها دانه می داد و بعد یک میله عمودی بر روی دکمه قرمز و میله ای افقی بر روی دکمه سبز قرار داد. سپس به تدریج رنگها را محو کرد تا سرانجام کبوتران یاد گرفتند که بین دو میله تمیز قائل شوند. به عبارت دیگر او توانست تداعی از رنگ را به میله انتقال دهد. این اصل در تبلیغات کاربردی زیادی دارد، براساس این اصل مبلغان ابتدا شئی محرک (مانند یک منظره خاطره انگیز، آبشار زیبا، زن یا مرد جذاب، یک شخصیت مورد احترام، یک پزشک، مادر و ...) که در افراد احساسات و هیجانات مثبت و خوشایندی ایجاد می کند. پیدا می کنند. بعد این محرک را با محصول خود (اعم از نوعی سیگار، بستنی و اتومبیل و حتی یک ایده و باور) آنقدر همراه می آورند تا محصول مورد نظر، همان احساس مثبت و خوشایندی را که به وسیله شئی محرک اصلی ایجاد می شد، تولید کند. طبیعی است که انسان نیز از بین چند محصول چیزی را انتخاب می کند که ناخودآگاه احساس و هیجان مطلوبی در او تولید کند، یا ایده و نگرشی را از آن خود می داند که در او احساس رضامندی و خرسندی ایجاد کند.
اصل یادگیری نهفته ادوارد تولمن نیز کاربرد ویژه ای در عملیات روانی دارد. تولمن در آزمایش با موشها دریافت، وقتی که ارگانیسمها در معرض اطلاعات و مواد یادگیری قرار گیرند آن را می آموزند، هر چند که ممکن است آن را تنها در شرایط مقتضی به عملکرد تبدیل کنند. از همین روی است که کارشناسان عملیات روانی قربانیان خود را در معرض بمباران اطلاعاتی قرار می دهند چون می دانند آماجهایی آنان بر اثر تکرار به کمک دریافت اطلاعات متجانس و هماهنگ از مجاری مختلف اطلاع رسانی آن را فرا می گیرند و در شرایط و موقعیتهای مقتضی ناخودآگاه به گونه ای عمل می کنند که مورد نظر مهاجمان عملیات روانی بوده است. از دیگر کاربردهای نظریات یادگیری در عملیات روانی، استفاده از اصل تکرار است. دیرزمانی است دانشمندان در علوم یادگیری کشف کرده اند که تکرار موجب درونی سازی پیام یا مواد آموختنی دیگر می شود و به ویژه زمانی اثر آن نیرومندتر است که تقویتی به دنبال داشته باشد. تکرار پیامهای تبلیغاتی و تعقیب آنها با نواهاو صداهای دلنواز و دلنشین درستی و اهمیت آن پیامها را به مخاطب القاء می کند. به عبارت دیگر هنگامی که مخاطب پیامی را از مجاری مختلف دریافت می کند و به ویژه زمانی که دریافت پیام دراو احساس مطلوبی نیز تولید می کند، به خود اجازه نمی دهد که در درستی و حقانیت آن پیام تردیدی به خود راه دهد.
تبلیغات شرطی یکی از رایج ترین فنون تبلیغات است که ریشه در نظریه یادگیری شرطی کلاسیک دارد. بر اساس این روش که بی شباهت با اصل جای گشت تداعی ثرندایک نیست، پیام به یک محرک یا عامل نامربوط همراه و شرطی می شود و بدان وسیله در جامعه القاء می گردد.
مثلاً ممکن است کراوات و روشنفکری را که هیچ ارتباطی با یکدیگر ندارند یا یکدیگر تداعی کنند و بعد از آن بیننده همواره آدم کراوات زده را فردی تحصیل کرده و انتلکتوئل بداند یا مثلاً ممکن است مرد شدن و سیگار کشیدن نوجوانان را با یکدیگر همراه سازند به گونه ای که نوجوانان را با یکدیگر همراه سازند. به گونه ای که نوجوانان چنین بپندارد که مرد شدن زمانی میسر است که با سیگار کشیدن همراه باشد. به نظر می رسد که بیشترین کاربرد نظریه های شرطی (به ویژه نظریه شرطی پاولف) در پدیده شست و شوی مغزی است. اما پیش از بحث در زمینه آن کاربردها، لازم است تعریفی نسبتاً جامع از این پدیده ارائه شود. شست و شوی مغزی را می توان تلاش و کوشش منظم و حساب شده ای دانست که تحت شرایط تحمل ناپذیر و فشار به منظور تغییر اجباری عقاید، باورها و نگرشهای فرد یا گروهی از افراد صورت می گیرد. از این تعریف به روشنی می توان دریافت که شست و شوی مغزی، خود نوعی عملیات روانی و یا دست کم یکی از روشهای خشن عملیات روانی است.
به باور بسیاری از کسانی که پدیده شست و شوی مغزی را مطالعه کرده اند (کسانی نظیر هانتر، 1952 و سار جنت)، این پدیده ریشه در یافته های ایوان پترویچ پاولف بانی نظریه شرطی کلاسیک دارد. پاولف در سن 83 سالگی طی مجموعه گفتارهایی با عنوان بازتابهای شرطی، آثار روانی استرسورها و روان نژندیهای تجربی (نورزوهای تجربی) را در سگها و انسانها مورد بحث و بررسی قرارداد و نقش مهم استرس را در ایجاد اختلال در وظیفه و کارکرد مغز، آشکار ساخت. پاولف سگها را از حیث مزاج به چهار نوع تحریکی نیرومند، سرزنده، آرام و با ثبات و وقفه ای ضعیف تقسیم کرد. او بر اساس آزمایشهای 30 ساله خویش دریافت که هر یک از این نوع مزاجها به شیوه ای اختصاص به فشارها و استرسورها پاسخ می دهند. (پاولف، ترجمه کریمی، 1372) همچنین، پاولف در گفتارهای خود به
یافته های مهم دیگری اشاره کرد و اذعان داشت که هر گاه دستگاه عصبی ارگانیسمهای سطح بالا فراتر از ظرفیت پاسخگویی آن یعنی تا مرحله فراحاشیه ای و به مدت زیادی تحریک شود، تمامی پاسخهای طبیعی آنها صرف نظر از نوع مزاج دچار وقفه می شود. به طور کلی پاولف دریافت که در جریان شرطی شدن به روشهای مختلف می توان تعادل ارگانیسم را مختل کرده و مقامت روانی او را در هم شکست. برخی از روشهای پیشنهادی او عبارتند: 1- افزایش شدت علامتی که ارگانیسم به آن شرطی شده است 2- افزایش فاصله زمانی میان ایجاد و ارائه محرک شرطی و محرک غیر شرطی 3- ایجاد ناهنجاری در علائم شرطی 4- ایجاد اختلال جسمی.
امروزه در برخی زندانها و یا در اردوگاههای اسراء از شیوه هایی استفاده می شود که کمابیش با شیوه های مورد استفاده پاولف در ایجاد نوروز تجربی در سگها شباهت دارد. با روشهایی نظیر محرومیت حسی و ایجاد اختلال جسمی، ایجاد ابهام، بازجوییهایی پی در پی و طولانی، تهدید، تغییر زندان بانها و روشهای رفتاری آنان و ... ابتدا فرد را تا مرحله فرا حاشیه ای پیش می برند، آنگاه مقاومت زندانی را در هم می شکنند و سپس از باورها، الگوی رفتاری جدید و تقویت کننده های مثبت (نظیر پذیرش، تقویت اجتماعی، تسهیلات و ...) بهره می گیرند. یعنی پس از آنکه بر اساس نظریه یادگیری شرطی کلاسیک، الگوهای رفتاری و یادگیری پیشین فرد را در هم شکستند، از نظریه یادگیری شرطی فعال و به ویژه برنامه های تقویت آن برای ایجاد و تداوم رفتاری جدید او سود می برند.
روان شناسی اجتماعی و عملیات روانی متقاعد سازی یا ترغیب، از مباحث اساسی عملیات روانی است. روان شناسان اجتماعی نیز یش از هر گروه دیگر در این زمینه به تحقیق و مطالعه پرداخته اند. در میان روان شناسیان اجتماعی نیز هاولند و همکاران در دانشگاه ییل بیش از دیگران به این موضوع اهتمام ورزیده اند. (بارون و بایرون، 1991). آنها طی بررسیهای خود، موفق شدند مدلی ارائه دهند که امروزه کاربردی گسترده در تبلیغات و عملیات روانی دارد. بر اساس مدل هاولند و دیگران، در هر موقعیت متقاعد کنندگی، عناصر زیر نقش مهمی دارند:
- منبع ارائه کننده پیام یا عامل عملیات روانی؛
- پیام، محتوا و ویژگیهای آن؛
- زمینه، بافت و سازمان پیام ترغیبی؛
- مخاطب و ویژگیها، خواسته ها و نیازهای او.
تحقیقات نشان داده است که مقبول بودن منبع ارائه پیام، شرط ضروری موثر واقع شدن پیام است، مهم ترین عواملی که منبع پیام را مقبول می سازند عبارتند از: تخصص، جذابیت، قابل اعتماد بودن و شباهت داشتن به مخاطب (میزر، 1991). هنگامی که کارشناسان عملیات روانی در پی ارائه پیام و تغییر عناصر و نگرشهای گروههای قومی، ملی و فرهنگی دیگری هستند بهتر آن است که از عواملی استفاده کنند که به طور مستقیم با سازمانهای عملیات روانی در ارتباط نباشند. این اقدام او واجد مزایایی است که از آن جمله می توان به سپر بلا بودن عوامل و مقبویت کافی آنان در نزد مخاطبان اشاره کرد.
- نکته مهم در محتوای پیام، یک جانبه یا دو جانبه بودن پیام است. هاولند و همکاران
در یافته اند که پیام دو جانبه برای افراد دارای تحصیلات و تخصص بالا موثرتر است، در صورتی که پیام یک جانبه، برای افراد عادی، یعنی کسانی که تحصیلات کمتری دارند، موثرتر است. - یافته روان شناسان اجتماعی در زمینه محتوای پیام، آن است که اگر پیام برای مخاطبان ناآشنا و دشوار باشد، بهتر است که نتیجه گیری سریح به عمل آید ولی زمانی که پیام ساده است، بهتر است نتیجه گیری به پیام گیرندگان واگذر شود. اثر تقدم و تأخر نیز از جمله نکات مهم در نحوه ارائه پیام است. در اثر تقدم ابتدا استدلالهای موافق مطرح می شود در حالی که در اثر تأخر استدلالهای موافق با دیدگاهاو نظر مخاطبان در آخر پیام ارائه می گردد. اگر مخاطبان به پیام علاقه مند نباشند اثر تقدم موثرتر از اثر تاخر است. نخستین نکته مهم در ویژگیهای مخاطبان عملیات روانی تعهد آنان، به ویژه تعهد رفتاری، به نگرش یا ایده و باور مورد نظر است. چنانچه بتوان مخاطبان را در شرایطی قرار داد که به رغم میل باطنی و تحت تأثیر عامل عملیات روانی در حضور عموم سخنانی را بر زبان جاری کند یا عملی از خود نشان دهد در نتیجه نگرش و باور آنان آن گونه خواهد شد که عامل عملیات روانی در پی آن است. افزون بر این، ایجاد شرایطی که در آن مخاطبان احساس ناهماهنی شناختی بکنند و دچار تعارض شوند می تواند در تغییر نگرشها و اعتقادات آنان موثر واقع شود. عامل عملیات روانی تنها زمانی می تاند از اثربخش بودن پیام خود مطمئن شود که از برخی ویژگیهای شخصیتی مخاطبان (نظیر اعتماد به نفس، منبع کنترل، نیاز به تأیید اجتماعی و ...) آگاه باشد و پیام خویش را بر اساس آن ویژگیها طراحی و اجراء کند.
روان شناسان اجتماعی علاوه بر ارائه مدل متقاعد سازی هاولند، روشها و فنون دیگری را نیز ارائه کرده اند که کاربرد فزاینده ای در تبلیغات و عملیات روانی دارند، برخی از این روشها به شرح زیر است:
- برچسب زدن: بر اساس این روش برای نامگذاری افراد، اشیاء و گروهها از اسامی و القابی (نظیر سرمایه دار، کمونیست، بنیادگرا، تروریست و ...) استفاده می کنند که واکنشهایی هیجانی در مخاطب ایجاد می کند.
- کلیات درخشنده: در این روش از اصطلاحات کلی یا عمومی خوب و بدی (مانند پدری، مادری، مهم، نمونه و ...) استفاده می شود که افراد زیادی را در بر می گیرد لذا می تواند آنچه را که باب میل خویش است بپذیرد.
- دسته واگن: در این روش کارشناسان عملیات روانی چنین وانمود می کنند که عده زیادی با پیام و نظر او موافق اند. به این دلیل مخاطب ممکن است احساس تنهایی بکند و لذا برای اهتاز از رنج تنهایی ممکن است نظر خویش را تغییر دهد. مدسازان جهان عموماً با این روش می کوشند تا به مخاطبان خودالقاء کنند که بیشتر مردم از مدهای آنها تقلید می کنند.
- افکار تحیف شده: در این روش واقعیت با دروغ و فریب در هم می آمیزد و موضوع تبلیغات را در نظر مخاطب، حقیقت جلوه می دهد.
- انتقال: در این روش عامل عملیات روانی موضوع خود را با نماد و سمبل مقبول و مورد پذیرش مردم همراه می سازد در نتیجه به موضوع او نیز توجه می شود.
روان شناسی زبان، اندیشه و عملیات روانی واژه ها از ابزارهای اصلی عملیات روانی اند. با به کارگیری ماهرانه و حساب شده واژه ها است که مخاطب تحت تأثیر قرار می گیرد و هدف عملیات روانی، تحقق می یابد. روان شناسی زبان و اندیشه نیز به بررسی فرایند تحول زبان و نقش گفتار و واژه ها در نظم بندی فعالیتهای ذهنی، و هیجانی کلمات و ارتباط معنی و واژه می پردازد. پس، به خوبی می توان دریافت که این شاخه از روان شناسی نیز کاربرد خاصی در عملیات روانی دارد از همین روی ذکر پاره ای از این کاربردها خالی از فایده نیست.
- روان شناسان زبان دریافته اند واژه ها سرشار از قابلیت و واکنش در سطوح مختلف مغز و کارکردهای عالی ذهنی اند. هر واژه، با مجموعه ای از واژه ها، نوعی واکنش را در سطوح عالی ذهن به راه می اندازند، مثلاً واژه های لبریز از هیجان و احساس، آن بخش از کارکردهای عالی ذهن ما را فعال می سازد و ما را برای موضع گیری له یا علیه یک ایده، شخص یا نگرش بر می انگیزد.
هر واژه واجد معنی و مفهوم خاصی است. به قول لوریا معنی، نظم پایداری از تعمیمهاست که در کلمه نشان داده می شود. یعنی نظامی که برای همه یکسان است اما، مضمون جبنه هایی از معنی کلمه را در بر می گیرد که با واکنشهای عاطفی و هیجانی گوینده در لحظه ای معین، سروکار دارد. در واقع میزان تبلور و انعکاس مضمون در واژه هاست که کشش و جاذبه ای در مخاطب به سوی پیام مورد نظر ایجاد می کند. هر قدر احساسی که در ورای واژه های یک پیام نهفته است مشابهت بیشتری با زمینه و بافت ذهنی مخاطب داشته باشد و یا بتواند احساس و
شامل 40 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود تحقیق کاربرد روان شناسی در عملیات روانی