مقدمه
تاریخ، سرگذشت جامعه ی بشری است. سر گذشت انسان های گذشته و شرح چگونگی زندگی ، حکومت و اعتقادات و دیگر چیز های مربوط به آن هاست . مردمان دوره های گذشته یادگار هایی از خود به جای گذاشته اند. یادگار هایی از خوبی و بدی و آبادانی و ویرانی. با مطالعه ی تاریخ به زندگی آن ها بر می گردیم ، آن هایی که اکنون در این جهان نیستند و با آن که خاموش اند سخنانشان را می شنویم و از آن ها درس عبرت می آموزیم. در گذر تاریخ شاهد تمدن ها ، حکومت ها و جوامع مختلف بشری هستیم که هر کدام آداب و رسوم ، عقاید و فرهنگ های مختلف خود را داشتند.گاه می بینیم که ملتی پیشرفت نموده و پله های ترقی را طی کرده است ولی بعضی اوقات مردمانی راه سقوط و ویرانی را پیش گرفته اند. در این حوادث افراد و عوامل مختلفی دست دارند. دانشمندان، هنرمندان،پادشاهان و حتی مردم عادی نیز در پیشرفت و سعادت و یا تنزل و سقوط یک ملت موثر هستند و اهمیت مطالعه تاریخ در این است که به علل حوادث بزرگ پی بریم و از آنها پند گیریم. به این دلیل است که تاریخ را «چراغ راه آینده» می دانند. تاریخ ایران ،یک دوره ی چندین هزار ساله است که با فراز و نشیب های سیاسی،علمی و فرهنگی بسیاری همراه بوده است. در طی این سال ها ،ایران ما مردان بزرگ و دانشمندان فراوانی را در دامان خود پرورش داده و به جامعه ی بشری تقدیم کرده است. مردانی که باعث افتخار و پیشرفت کشورمان شده اند ولی متاسفانه مردان یا دولت مدارانی بوده اند که به علل مختلف ضربه های جبران ناپذیری بر تمدن ما زده اند. یک از این دولت مداران و پادشاهان فتحعلی شاه می باشد که در این پژوهش سعی در بازگو کردن مختصری از اعمال وی هستیم.
بیان مسأله
در انجام هر تحقیقی عمل نهفته ای است که فرد را بر آن می دارد که برای آن عامل یا هدفش شروع کند و آن چه در ذهن دارد را به رشته تحریر در آورد. پس بدین سبب مقاله حاضر نیز خالی از قصد و هدف نیست و حتما عاملی بوده که این اینجانب را بر آن داشته تا توضیحاتی هر چند مختصر ولی با تمام توان در اختیار خوانندگان و علاقه مندان به علم تاریخ به خصوص زمان حکومت فتحعلی شاه بگذارد.
در ابتدا باید خاطر نشان شوم که در تحقیق حاضر سعی شده که مطالب را به صورت دقیق و بر اساس مراجع معتبر، منعکس شود و به شما خوانندگان محترم تقدیم گردد.
از جمله عواملی که سبب گشت اینجانب چنین موضوعی را برای مقاله حاضر انتخاب کنم این می باشد که:
با سخنانی که از دوستان و اطرافیان نسبت به شخصیت و کارهایی که فتحعلی شاه نسبت به کشور، چه و چه بد انجام داده، اطلاع کسب کنم و بدانم که آیا این سخنان درست می باشد یا نه.
اهمیت و ضرورت تحقیق
یکی از اهمیت و ضرورت تحقیق حاضر بازگو کردن جزیی رابطه های کشورمان در زمان فتحعلی شاه با کشور های انگلیس ، روسیه و فرانسه و اشاره کردن به مناطقی است که از خاک کشور عزیزمان جدا شده است و هم چنین سعی در بازگو کردن پیشرفت کشور از نظر فرهنگی و هنری در زمان حکومت فتحعلی شاه می باشد.
اهداف تحقیق
اهداف تحقیق به دو دسته تقسیم می شود که:
1-هدف کلی: هدف کلی همان تعریف عنوان می باشد که هدف کلی من از این پژوهش بررسی چگونگی ، حکومت فتحعلی شاه در ایران می باشد.
2-هدف های جزیی: منظور از هدف های جزیی، اهدافی هستند که می توان به وسیله ی آن به هدف کلی پژوهش برسیم که می توان هدفهای جزیی این پژوهش را در موارد زیر بیان کرد:
ویژگی های دوره فتحعلی شاه
مناطق از دست رفته در زمان فتحعلی شاه
سیستم اداری و حکومتی در زمان فتحعلی شاه
تشکیلات دولتی در زمان فتحعلی شاه
ویژگی های فرهنگی و هنری در زمان فتحعلی شاه
روابط خارجی ایران با کشور های دیگر در زمان فتحعلی شاه
عهد نامه ها ی ایران با کشور های دیگر
عواقب عهدنامه ایران با کشور های دیگر در زمان فتحعلی شاه
کاربست یافته های تحقیق
این تحقیق می توان اطلاعات مفید و سودمند و به درد بخوری را به دبیران تاریخ، مورخان ، افرادی که در زمان قاجار به خصوص دوره فتحعلی شاه پژوهش می کنند و علاقه مندان به تاریخ قاجار خصوصاً دوره فتحعلی شاه ارایه دهد.
سوالات پژوهشی
1) ویژگی های حکومت فتحعلی شاه چیست؟
2) مناطقی که در زمان فتحعلی شاه از کشورمان جدا شده است، چیست؟
3) در زمان فتحعلی شاه سیستم اداری و حکومتی چگونه بوده است؟
4) در زمان فتحعلی شاه تشکیلات دولتی چگونه بوده است؟
5) در زمان فتحعلی شاه ویژگی های فرهنگی و هنری به چه صورتی بوده است؟
6) در زمان فتحعلی شاه، روابط خارجی ایران با کشور های دیگر بیشتر محدود به چه کشور هایی می شد؟
7) چه عهد نامه هایی ایران با کشور های دیگر داشته است؟
8) اگر ایران در زمان فتحعلی شاه با دیگر کشور ها عهدنامه ای امضا کرده است ، عواقب عهد نامه ها چه بوده است؟
تعاریف
در قسمت تعاریف کلماتی که در تحقیق زیاد تکرار شده است را تعریف می کنیم که این کلمات در تحقیق حاضر این ها می باشند:
1) شاه: شهریار، سلطان، صاحب تاج و تخت، کسی که بر کشوری پادشاهی کند و هر چیزی که از حیث بزرگی و خوبی بر امثال خود برتری داشته باشد مثل شاه پر ، شاه بیت. (فرهنگ صبا فارسی،زمستان 70، صفحه ی 634)
2) دولت: دارایی؛ ثروت؛ مال؛ آن چه به گردش زمان و نوبت از یکی به دیگری برسد و در اصطلاح، زمان سلطنت و حکومت بر کشور. (فرهنگ صبا فارسی، زمستان 70، صفحه ی 477)
3) رابطه: آن چه که دو چیز یا دو نفر را به هم پیوستگی و ارتباط دهد؛ علاقه؛ پیوند. (فرهنگ صبا فارسی،زمستان 70، صفحه ی 491)
4) جنگ: زد و خورد و کشتار میان چند نفر یا میان سپاهیان دو کشور؛ نبرد ؛کارزار؛ پیکار؛ آورد. (فرهنگ صبا فارسی،زمستان 70، صفحه ی 343)
5) سیاست: اصلاح اغمور خلق و اداره کردن کار های مملکت؛ مراقبت امور داخلی و خارجی؛ رعیت داری؛ مردم داری؛ پلتیک؛ در فارسی به معنی عقوبت و مجازات هم می گویند. (فرهنگ صبا فارسی،زمستان 70، صفحه ی 620)
مقدمه
همان طور که در مقدمه ی فصل اول بیان کردیم « تاریخ چراغ راه آینده است» پس با خواندن آن باید دیدمان را نسبت به آینده تغییر دهیم و از کار هایی که گذشتگان سبب ضرر به کشور و خودشان شده اند عبرت گرفته و در آینده آن ها را تکرار نکنیم.
در این تحقیق سعی شده تا شما (خوانندگان)را تا حدی با این گونه کار ها آشنا کند که در این تحقیق در ابتدا با فتحعلی شاه آشنایی کلی پیدا می کنید و سپس به کار های او از قبیل تأثیر در فرهنگ و هنر کشور ، رابطه های خارجی کشور در زمان وی، سیستم اداری و حکومتی وی، علل ایجاد جنگ بین ایران و روسیه ، امضای عهدنامه ی مختلف با کشور های مختلف و عواقب و بند های آن ها و ... آشنا می کنیم .
آشنایی کلی با فتحعلی شاه
وفات فتحعلی شاه
( نوزدهم جمادی الاخر 1250ه. ق )
پس از مرگ عباس میرزا (1249 ) ، فتحعلی شاه برای وصول بقایای مالیات فارس که پسرش میرزا حسینعلی میرزا والی آن ایالت بود ، از تهران به سوی جنوب حرکت کرد . اما به علت علیل بودن و ضعف مزاجی که از چندی پیش به وی دست داده بود ، در اصفهان در نوزدهم جمادی الاخر سال 1250 در 68 سالگی پس از 37 سال سلطنت بدرود حیات گفت .
در دوره پادشاهی طولانی خویش همواره سرگرم کشمکش با قوای داخلی و خارجی بود و به کمک فرزندان خود بود که توانست بر مشکلات داخلی توفیق یابد .
زندگی خصوصی و فرزندان
گفته می‌شود که فتحعلی شاه ۱۵۸ همسر و ۲۶۰ فرزند داشته‌است. آقامحمدخان که خود ناتوان از زناشویی بود همواره برادرزاده خود را ترغیب به ازدواج و آوردن فرزند می‌کرد و برای هر فرزند جدید، به او پاداش میداد. (مجله خواندنیها. ۳ بهمن ۱۳۴۹)
القاب
فتحعلی شاه دارای القاب متعددی بود که به مقداری از آن ها اشاره می کنیم :
قاآن افخم - خاقان اعظم - نواب همایون - کامکار معظم - اولوالامر محترم - نواب مالکرقاب - خدیو صاحبقران - شاه شاهان- ابوالخواقین - بدرالسلاطین - شمس‌الملوک - سلطان یوزاغلان - نواب اقدس والا شهنشاه عالم.( محمد هاشم آصف (رستم‌الحکما)، رستم‌التواریخ، به اهتمام عزیزالله علی‌زاده، تهران: انتشارات فردوس، چاپ دوم، ۱۳۸۲، ص۴۲۳)
تثبیت و استواری حکومت قاجار
با مرگ آقا محمد خان در سال 1211 ، برادر زاده او به نام بابا خان ( معروف به فتحعلی شاه ) جانشین وی شد . فتحعلی شاه نه تنها قلمرو حکومت قاجار را حفظ کرد بلکه با اقدامات وفعالیتهایی که طی 37 سال حکومت خود انجام داد ، موجب تثبیت و استوار حکومت قاجاریه گردید . دوران فرمانروایی فتحعلی شاه برایران یکی ازمهمترین دوره های حکومت قاجار است . این دوره یکی از پرحادثه ترین و جنجالی ترین دوره های قاجار است . تمام حکمرانی شاه در این دوره در جنگ و کشمکش با دشمنان خارجی و مدعیان سپری شد .
اما علی رغم وجود کشمکش و جنگهای طولانی در این دوره تحولات و تغییراتی نیز در این دوره ایجاد شد که در ساختار قدرت و نهاد حکومت تاثیر گذارد .
• ویژگیهای مهم این دوره :
1- در این دوره در زمینه علمی و فرهنگی فعالیتهایی انجام شد .
2- همچنین در زمینه های به وجود آمده که سبب تحولات فراوانی در نظام کشور گردید . این تحولات عبارتند از :
o در امور نظامی و لشکری ،
o تحول در نهاد سیاست و امر حکومت
o تحول در نوع فکر و اندیشه
o تحولات در سیستم اداری و اجرائی
o تحولات به وجود آمده در نظام اجتماعی و زندگی مردم
طولانی بودن دوره حکومت فتحعلی شاه وجود تحولات و تغییر خاص در این دوره را باید از چند جنبه مورد بررسی قرار داد .
اگر بخواهیم با یک نگاه کلی به سلسله قاجاریه بنگریم ، چه می توانیم بگوئیم ؟
تقریبا میان همه اتفاق نظر وجود دارد که در این دوران قاجاریه ، بلا های فراوانی بر سر مردم ایران آمد و بسیاری سرزمین ها از دامان آن جدا شد . قرارداد های نابرابر ، امتیازات فراوان اقتصادی و سیاسی برای بیگانگان ، همه و همه ، چشم انداز ما را نسبت به دوره قاجاریه تشکیل می دهند .
در حیطه هنر ، ما با مقایسه آثار هنری در این دوره با بناها و زیبایی های بجا مانده از دوره صفویه ، نشان از افولی همه جانبه و چشم گیر را در می یابیم .
اما براستی دوران قاجار ها ، اوضاع به چه نحوی بوده است ؟
شواهدی وجود دارد که اوضاع را چندان هم بد نمی داند . درست است که مقایسه یک اثر معماری در دوره قاجار ها ،همانند صحن بزرگ حضرت معصومه س در قم با بنایی شبیه به مسجد امام اصفهان در دوره شاه عباس اول ، تفاوت های شگرفی را نمایان می سازد ، اما به یاد داشته باشیم که آنچه به عنوان زیبا ترین خانه های قدیمی در شهرهایی همانند کاشان و اصفهان و حتی تهران و تبریز ، به همه مسافران و جهانگردان خارجی نشان می دهیم ، همه و همه ، خانه ها و بنا ها و عمارت هایی هستند که به دوران قاجار بر می گردند .
قاجار ها در یکی از سخت ترین شرایط تاریخی و مناسبات جهانی قرار داشتند . از زمان فتحعلی شاه و آغاز قرن نوزدهم ، اروپا وارد دوران صنعتی شدن و درگیری های بسیار فزاینده استعماری شدند و خصوصا استعمار انگلستان با بسط قدرت خود در شبه قاره هندوستان ، به قدرتی جهانی و با ویژگی های استعماری و فرا منطقه ای بدل شده است .
خصوصا نیمه دوم قرن نوزدهم که تقریبا با سلطنت ناصرالدین شاه مصادف است ، اوج حضور جهانی استعمار انگلستان و نهایت درجه قدرت گرفتن روسیه تزاری است .
طبیعی است که حفظ و بقای حداقل های موجود در عرصه های گوناگون حیات یک کشور کوچک ، و هرچند با سابقه ای درخشان ، کاری بزرگ و عظیم خواهد بود .
اما به هرحال جای بحث و نظر پیرامون جنبه های گوناگون حیات جامعه ایرانی در دوران حدودا دویست ساله قاجارها ، بسیار وجود دارد و نظرات بسیار متفاوتی نیز در این جنبه ها ابراز گشته است .
مناطق از دست رفته
در دوره قاجار ما مناطق بسیار گوناگونی را در شمال غرب( آذربایجان و ارمنستان و گرجستان ) ، شمال شرق ( ترکمنستان و بخش هایی از ازبکستان و تاجیکستان ) و شرق ( افغانستان و بلوچستان پاکستان ) از دست دادیم که از این مناطق فقط قسمت شرق در زمان حکومت فتحعلی شاه از دست رفت.
اما براستی بعد از این همه رنج و اندوه و تأسف ، که در طول این سالیان دراز ابراز نموده ایم ، چه وضعیتی داریم ؟
آیا به آنچه داریم و سرزمین ها و امکاناتی که برایمان باقی مانده است ، به چه نحوی می پردازیم ؟
فرض کنیم که امروزه تمامی آذربایجان شوروی متعلق به ما بود ، چه تفاوتی می کرد ؟
آیا چنین نبود که همانند بسیار منابع و معادنی که هنوز بی توجه مانده اند ،معادن غنی نفت باکو در آذربایجان نیز چنین می شد ؟
اگر تمامی دریای خزر در اختیار ما بود ،آیا به آن می خواستیم به همین شکلی توجه کنیم که امروزه به قسمت موجود خودمان در دریای خزر می پردازیم ؟
بیایید تصور کنید که ترکمنستان به ما تعلق داشت ، احتمالا کاوش هایی که دانشمندان روسی در مورد ویرانه های شهر اشکانی نسا انجام داده اند ، صورت نپذیرفته بود و ما هم چنان مشغول محکوم کردن کاوش گرانی بودیم که فلان ویرانه ها را کاویده اند .
در اینجا درصدد نیستیم که تجاوز های به خاک خود را توجیه کنیم یا بگوئیم که ملل پیشرفته حق دارند اموال و سرزمین های ملل ضعیف تر را تصاحب نمایند ، بلکه بحث بر سر این است که بجای تأسف بر گذشته ، به وضع امروز خود بیاندیشیم .
امروز اگر به درستی و سلامت و با دانایی به اصلاح امور خود بپردازیم ، فردا به حال و روز و شکست های امروز خود تأسف نخواهیم خورد .
سیستم اداری و حکومتی
1- جامعه ایران در دوره قاجار یک جامعه تقریبا قرون وسطایی بود .
2- تعصبات ملی و مذهبی شدید بر روح و فکر افراد جامعه حکمفرما بود .
3- افراد این جامعه سخت پایبند آداب و رسوم سنتی و ملی بودند .
4- اما ارتباط ایران با اروپا و تبادلات مختلف اجتماعی – فرهنگی سبب تحول جدید در زدگی مردم شد .
5- از دوره فتحعلی شاه نظامات اداری – فرهنگی ، اجتماعی – سیاسی با تبادل ارتباط با غرب شروع به تحول و تغییر کرد ( این گونه تحولات از دوره فتحعلی شاه آغاز شد و در دوره ناصرالدین شاه به اوج رسید.)
6- در این دوره دو طبقه دولت و روحانیون عمده ترین طبقه جامعه بودند.
7- شاهان قاجار اساسا به مذهب نیروهای مذهبی اهمیت می دادند .
8- توده مردم که شغلشان کشاورزی و زراعت بود جایگاهی در جامعه نداشتند و فقط مامور پرداخت مالیات و ار این نظر قابل توجه بودند.
9- به دلیل جنگهای طولانی ایران با دول خارجی پرداختن به امور نظامی و سپاهیگری از نکات مهم و قابل توجه بود .
10- در این دوره عباس میرزا با کمک دولتهای اروپائی تحولی در امور نظامی ایجاد کرد این تحول در عهد امیر کبیر شکل نهایی به خود گرفت .
ساختار حکومت قاجاریه در دوره فتحعلی شاه
1- رژیم حکومت قاجاریه دنباله سلطنت استبدادی دوهزار و پانصد ساله ایران بود .
2- شاه یگانه مرجع صلاحیت دار برای رسیدگی به کلیه مسائل و امور کشوری و لشکری بود .
3- همه افراد مات ملزم به اطاعت امرا و سلطنت او بودند و کلیه افراد مردم حتی صدراعظم و وزیران و ماموران عالی مرتبه دولت نوکران شاه محسوب می شدند.
4- اما در رژیم سلطنت مطلقه قاجار دوران استبداد کوتاه بود و این نیز به دلیل وجود افراد لایق کاردان در امور دولتی و اصلاحات و تحولاتی که آنان در امر حکومت به وجود آوردند گر چه این تحولات در عهد ناصرالدین شاه آغاز شد اما زمینه های آن از دوره فتحعلی شاه شکل گرفته بود.
5- پادشاهان قاجار برای خود دربار داشتند و درباریان از صدراعظم گرفته تا آبدار باشی ملزم به اطاعت از شاه بودند .
تشکیلات دولتی در عهد فتحعلی شاه
1- در زمان سلطنت فتحعلی شاه به سال (1239 ه.ق ) ابتدا وزارت دول خارجه تاسیس گردید.
2- پس از چندی وزارتخانه داخله مالیه و فواید عامه به وجود آمد البته این سه وزارتخانه در عهد ناصرالدین شاه شکل واقعی به خود گرفت.
3- اولین هیات دولت با چهار وزیر و یک صدراعظم در دوره قاجاریه در عهد فتحعلی شاه شکل گرفت.
4- نخستین وزیر خارجه ایران میرزا عبد الوهاب نشاط معتمد الدوله اصفهانی بود پس ا ز وی فتحعلی شاه میرزا ابوالحسن خان شیرازی اولین سفیر ایران در اروپا را به امور خارجه منصوب کرد .
5- وظیفه وزارت مالیات تنظیم دخل و خرج کشور و جمع آوری مالیات بود چون ایران زمان فتحعلی شاه همیشه سرگرم جنگ و نبرد بود صول مالیات از ایالات ها جمع پرداخت هزینه سپاه از مهمترین موارد بود
6- وزارت داخله همان وزیر بزرگ یا صدر اعظم شاه بود .
7- غیر از حاج ابراهیم کلانتر اعتماد الدوله که به دستور شاه کشته شد در دوره سلطنت فتحعلی شاه چهار وزیر دیگر وجود داشت و آنان میرزا شفیع مازندارانی ، حاج محمد حسین خان اصفهانی و عبدالله خان امین الدوله و الهیار خان آصف الدوره .
8- در دوره قاجار شاهزادگان حکومت ایالات و ولایات را عهده دار میشوند نفوذ و قدرت آنان تابع نفوذ و قدرت شاه بود و طبعا در راه تحکیم اساس سلطنت می کوشیدند.
9- هر یک از شاهزادگان حاکم ایالات به تفاوت مقام و درجه دستگاهی مرکب از وزیر مستوفیان و نوکران در خدمت داشتند چنانچه در دستگاه عباس میرزا ، محمد خان زنگنه امیر نظام و میرزا تقی خان فراهانی منشی نظام را بر عهده داشتند.
10- پادشاهان قاجار همانند ایلخانان ، صفویان , ... رسم تیول بخشی را پیش گرفتند و برابر تامین خرج شاهزادگان به آنها املاک و مزارع خاصه دولتی می بخشیدند.
ویژگی های فرهنگی و هنری
فرهنگ و هنر در هر جامعه تابع ذوق و سلیقه و احساسات مردم با توجه به استقبال دولت ها و حکومت ها است .
در دوران فتحعلی شاه به علت علاقه شاه به ادبیات و شعر . علوم مربوط به این فن رشد و رونق به سزایی یافت دربار فتحعلی شاه محفل سرودن شعر و گردآمدن شاعران و ادب دوستان بود.
1- فتحعلی شاه خود شعر می سرود و خود را خاقان تخلص می کرد.
2- سید محمد اصفهانی ( سحاب ) پسر سید احمد هاتف اصفهانی شاعر معاصر این دوره بوده است .
3- فتحعلی شاه خان کاشانی ( صبا ) متخلص به ملک الشعرای دربار از دیگر شاعران این عهد بود
4- میرزا عبدالوهاب نشاط اطفهانی علاوه بر فعالیت در امور دولتی و دیوانی در امور ادبی و هنری نیز فعال بود.
5- علاوه بر شاعران تعدادی نویسنده در دربار فتحعلی شاه وجود داشت از جمله میرزا ابوالقاسم قائم مقام ( وزیر ولیعهد عباس میرزا ) از نویسندگان و منشیان مهم دربار بود.
6- فاضل خان گروسی از دیگر نویسندگان عهد فتحعلی شاه بود او به دستور فتحعلی شاه کتاب انجمن خاقان را تالیف کرد
به طور کلی فرهنگ و هنر ایران در دوره قاجاریه که ادامه فرهنگ و هنر عهد افشاریه و زندیه بود زمان فتحعلی شاه شروع به شکل گیری کرد و در عهد ناصرالدین شاه رونق و شکوفایی خود رسید .
روابط خارجی در عصر فتحعلی شاه قاجار
مقدمه :
دوره حکومت فتحعلی شاه مقارن است با انقلاب کبیر فرانسه و ظهور ناپلئون ؛ در این عهد کشورهای اروپایی نظیر انگلیس و روس فعالیتهای استعماری خود را آغاز کرده اند .ایران نیز پس از یک دوره طولانی از سقوط صفویه تا دوره فتحعلی شاه ) جنگها و کشمکش های داخلی و ضعف و سستی ناشی از این اعمال ، مورد توجه و چشمداشت دول اروپائی قرار گرفته است .
موقعیت استراتژیکی و جغرافیایی ایران که در نقطه مرکزی آسیا قرار گرفته و اصلی ترین نقطه راه عبور به هند بود . ( هند سرزمین غنی و ثروتمند آسیا است که همواره مورد طمع استعمار گران بود )
بنابراین سبب می شد که دولتهای اروپائی خواه ناخواه به فکر ایجاد ارتباط سیاسی با ایران باشند. این گونه روابط موجب شد تا ایرانیان بسیار از شیوه ها و سبکهای حکومتی ، نظامی – اداری دولتهای اروپائی را پذیرفتند .
همچنین دولتهای اروپائی نیز تحت تاثیر فرهنگ و ادب ، امور دیگرا جتماعی واقع شدند ( گر چه روابط ایران با دول خارجی بیشتر یک رابطه خصمانه است اما این نوع روابط زمینه های تغییر و تحولات را در دو جامعه پدید آورد .
آغاز روابط ایران با کشورهای بیگانه در عهد فتحعلی شاه قاجار
تاریخ نیمه اول قرن سیزدهم هجری (مقارن با نوزدهم میلادی ) از جهاتی چند از مهمترین قسمتهای تاریخی ایران است . زیرا طی تقریبا 37 سال حکومت فتحعلی شاه در ایران وقایع و حوادثی بزرگ در اروپا روی داد که اثرات آن در ایران نیز ظاهر شد .
انقلاب کبیر فرانسه و توسعه طلبی های ناپلئون خواه ناخواه ایران و فرانسه را با هم نزدیک کرد و نزدیکی این دو دولت ، انگلستان را به عرصه کشمکش سیاسی ایران کشانید .
از طرف دیگر شدید ترین و طولانی ترین محاربات خارجی ایران بین انگلیس و دولت استعمار طلب روسیه در این عصر آغاز شد .
مسئله همدستی انگلیس و روسیه در برابر فرانسه سبب میانجی گری انگلیس در امور ایران گردید و از آن میان زیانهای جبران ناپذیری بر کشور ایران به وجود آمد .
در این عصر بر اثر سیاستهای زیرکانه و حیله گرانه انگلیس و نیز بی اطلاعی بی فکری بسیاری از رجال عهد از سیاست خارجی کشورهای اروپایی ، قسمت عظیمی از ذخایر و منابع قیمتی کشور از دست خارج شد .
برای تشریح بیشتر روابط ایران با دول خارجی به بررسی جداگانه آنها می پردازیم .
الف : روابط ایران با کشور فرانسه
ب: روابط ایران و انگلستان در عهد فتحعلی شاه
ج: روابط ایران و روسیه در عهد فتحعلی شاه
رابطه با روسیه
رابطه ایران با روسیه در دوره قاجار خصوصا در زمان زمامداری فتحعلی شاه خصمانه و حالت درگیری همیشگی داشت در زمان فتحعلی شاه دو دوره جنگهای طولانی بین ایران و روسیه اتفاق می افتد طی این جنگها دولت انگلستان با توطئه و دسیسه افکنی سعی می کند از آشوب و درگیری به وجود آمده در ایران به نفع خود و در رسیدن به مقاصد خود استفاده کند. دولت ایران را همیشه در تعهدات بلاعمل سرگردان و منتظر نگهدارد . سرانجام نیز با همکاری و هماهنگی به نفع روسیه دو عهد نامه ننگین بر ایران تحمیل کند .
جنگهای ایران و روسیه در عهد قاجاریه
علت جنگهای ایران و روسیه :
1- هدف روسیه برای دست یافتن به دریای آزاد .
2- دست اندازی روس ها به خاک قفقاز که ساکنان آن طالب خود مختاری بودند و همچنین قفقاز مرکزی و جنوبی که جزئی از خاک ایران محسوب می شد و ساکنان آن هوا خواه ایران بودند.
3- مردم مناطق قفقاز شرقی یعنی گنجه ، شیروان ، طالش ، باکو علاوه بر این که مسلمان بودند، هوا خواه حکومت ایران بودند .
4- الحاق گرجستان به روسیه ( گرجستان در زمان آقا محمد خان به تصرف ایران درآمده بود ) و تلاش های فتحعلی شاه در بازگرداندن به ایران
5- همه این عوامل بهانه ای شد برای روس ها که سیاستهای توسعه طلبانه خود را در مرزهای ایران دنبال کنند.
عهد نامه ترکمن چای
( 1243 ه. ق)
شرایطی که پایکویچ برای عقد مصالحه جدید پیشنهاد کرد بسیار سنگین بود اما سفیر انگلیس ( مک دونالد ) در تهران ، که بیشتر از شاه ایران از پیشروی سپاه روس می ترسید ، در عقاید خود پافشاری کرد و شاه ر به قبول شرایط صلح وا داشت.
پس با وساطت سفیر انگلیس مجلسی در قریه ترکمانچای ( اردوگاه پاسکویچ بود ) مرکب از عباس میرزا ، میرزا ابوالقاسم قائم مقام ، آصف الدوله و حاجی میرزا ابوالحسن خان شیرازی تشکیل گردید و عهد نامه ای در16 فصل و یک قرارداد تجاری الحاقی در 9 فصل نوشته شد و در تاریخ 5 شعبان 1243 هجری به امضای نمایندگان ایران و روسیه رسید .
• مفاد عهد نامه ترکمن چای و نتایج آن برای دولت ایران .
1- روسیه در این عهدنامه مقاصد استعماری خود را بی پرده آشکار کرد و منافعی بدست آورد که در هیچ جنگی نتوانسته بود نظیر آن را به دست آورد .
2- علاوه بر روسیه نواحی که طبق عهدنامه انگلستان از ناحیه قفقاز بدست آورده ایروان و بخشی از دشت مغان را مالک شد .
3- اتباع در ایران از تابعیت نسبت به قوانین حقوقی و برای ایران معاف شدند ( اعطای حق کاپییولاسیون به روسیه )
4- کشتی رانی در دریای خزر به انحصار دولت روس درآمد.
5- توپ و تفنگ و مهمات جنگی و قلاع نظامی ایران در قفقاز بدست روس ها افتاد .
6- پنج میلیون تومان غرامت جنگی گرفت.
7- حق تاسیس نمایندگی بازرگانی و کنسولگری در خاک ایران به روس ها داده شد.
8- روس ها ولیعهد عباس میرزا را تایید کردند و موافقت کردند که پس از جلوس بر تخت سلطنت حکومت او را به رسمیت شناسند .
9- استرداد اسرای طرفین
عهد نامه ی گلستان
• علل آنی عهدنامه گلستان:
( 29 شوال 1228 ه . )
1- شکست ایران دز جنگ اصلاندوز و شورشهای محلی ، فتحعلی شاه را وادار به صلح با روس ها کرد.
2- شاه ایران میرزا ابوالحسن خان ایلچی به عنوان نماینده و سرگوراوزلی نیز به عنوان واسطه از تهران عازم روسیه شدند .
3- دولت روسیه نیز چون د ر این تاریخ سخت گرفتار کشمکش با ناپلئون بناپارت بود از رسیدن سفیر روسیه و تقاضای صلح استقبال کرد . قرارداد صلح در قریه گلستان از محال قراباغ منعقد شد .
• ماجرای عهدنامه گلستان :
(1228ه. )
1- عهد نامه گلستان به وساطت سرگواوزلی نماینده روس یرملوف و نماینده ایران میرزا ابوالحسن خان ایلچی به تاریخ 29 شوال (1228 ه .) د ر یازده فصل امضاء شد .
2- ایران قبول کرد که تمامی ولایاتی که روس ها تصرف کرده بودند ملک ایشان بشناسد یعنی گرجستان باکو ، در بند ، شروان ، قراباغ ، شکی ، گنجی ، موقان و قسمت علیای طالش به روس ها داده شد .
3- حق کشتی رانی ایران در دریای خزر از بین رفت.
4- روس ها تعهد کردند نیابت سلطنت عباس میرزا در ایران را به رسمیت بشناسند و در رساندن او به سلطنت متعهد شدند .
• عواقب و نتایج عهدنامه گلستان :
عهدنامه گلستان یکی از شوم ترین معاهداتی است که در تاریخ ایران به امضاء رسیده و اولین عهد نامه شومی است که اولیای ایران از شدت بیخبری با یک دولت اروپائی بسته اند.
این عهد نامه سبب شد روس ها که در بدترین شرایط جنگ فرانسه بودند ، از گرفتاری در ایران آسوده شوند و همچنین سرزمین های جدیدی به متصرفات خود در آورند .
عهدنامه گلستان سبب شد برای اولین بار مرزهای طبیعی ایران تغییر کند و تمامی نواحی شمال رود ارس از دست ایران خارج شود .
روابط با انگلیس
سیاست استعماری انگلستان در هند و آسیای جنوبی چنان اقتضاء می کرد که دولتهای مجاور هندوستان مخصوصا ایران که راه عبور به هندوستان بود روابط دوستی برقرار سازد . و از این طریق مقاصد استعماری خود را پیش ببرد به همین دلیل زمانی که به علت فتوحات ناپلئون اعتبار انگلستان دچار خطر گردید ، انگلیسی ها متوجه مستعمره پر بهای هندوستان شدند برای رسیدن به اهداف خود در این نقشه به ایجاد روابط با ایران پرداختند.
مقدمات ارتباط ایران با انگلیس
1- به سال 1214 ه . سفیری به نام محمد علی خان ملقب به بهادر در جنگ از طرف فرمانروای کل هندوستان مامور ایران گردید .
2- این سفیر از فتحعلی شاه در خواست نمود که از تجاوز و تعدی حکام محلی افغانستان به خاک هند جلوگیری کند .
3- به سال 1215 ه . سرجان ملکم از طرف فرمانروای هندوستان و پادشاه انگلستان با 500 نفر همراه هندی و انگلیسی به ایران آمد .
4- سرجان ملکم در این سفر قراردادی با فتحعلی شاه منعقد کرد (1801 م . )
الف : دادن امتیازات تجاری در خلیج فارس به انگلیسیها
ب: ایران از تجاوز و حمله حاکم کابل به هندوستان جلوگیری کند .
5- به هنگام بازگشت ملکم فتحعلی شاه سفیر خود حاج خلیل خان قزوینی را عازم هندوستان کرد اما این سفیر در هند به قتل رسید .
6- فتحعلی شاه پس از این حادثه محمد بنی خان ( خواهر زاده سفیر مقتول ) را روانه هندوستان کرد اما او پس از 5 ماه بازگشت و روابط ایران با انگلستان از سال 1219-1222 قطع شد .
علت قطع رابطه ایران با انگلستان به سال 1219-1229-ه. ق :
برقراری روابط ایران و فرانسه و عقد قرارداد دوستی با این کشور سبب شد که پس از 5 ماه سفیر ایران به کشور بازگردد.
7- اما مدتی که نمایندگان ناپلئون در ایران بودند انگلیسی ها تلاش های جدید در ایجاد رابطه با ایران کردند .
8- پس از ناامید شدن فتحعلی شاه از اتحاد با فرانسه ، اجازه ورود مامور انگلیسی که مدتها در خلیج فارس در انتظار بود داد .
عدم تعهدات دولت انگلیس نسبت به عهد نامه مفصل :
عهد نامه مفصل همانند فین کنشتاین از حیث تنظیم مواد و تامین منافع در جهت تامین منافع و مصالح سیاسی و استعماری انگلستان بود .
اندکی بعد از انعقاد نیز دولت انگلستان به هیچ کدام از تعهدات خود عمل نکرد .
1- دولت انگلستان بر خلاف عهد نامه مفصل در جریان جنگهای دوره دوم ایران و روس از کمک به ایران خودداری کرد .
2- نمایندگی و حکمیت انگلیس در جریان عقد پیمان صلح بین ایران و روسیه به ضرر ایران بر فتحعلی شاه تحمیل شد .
3- تعهدی که راجع به بی طرفی در امور افغانستان و هرات کرده بود بعدها با تهدید نظامی ایران را از توجه به امور افغانستان بازداشت و هرات و قندهار را از دست ایران خارج کرد.
4- و قرار شده بود در جنگهای ایران و روس مبلغ 000/200 تومان به ایران کمک کند ، از این کمک نیز خودداری کرد .
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 34 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله تاریخ ایران در حکومت فتحعلی شاه
