سازه بنا
در مسیر جاده ای مشهد، شاندیز، منطقه ای قرار دارد که به ویرانی معروف است این منطقه دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل می باشد و خاک آن نیز به لحاظ نزدیکی به رودخانه ای شاندیز و بستر گسترده ی آن شنی و شیستی می باشد و هم چنین از نفوذ پذیری مناسبی برخوردار است و از نظر کشاورزی چنان چه از خاک حاصلخیز مخلوط گردد وضعیت مناسبتری خواهند داشت.
این منطقه و همچنین روستایی که در آن نواحی شکل گرفته قدمتی چند صد ساله دارد این طیف با وجود بناهای تاریخی و رباطی که در همین منطقه قرار دارد روشن می شود که در قرون هفتم و دهم هـ . ق پرشوری در عرصه های اسلامی از جمله تصرف، وقف، و تاریخ و ... داشته است.
به طور کلی این منطقه از اواخر سده ی هفتم هجری محل آمد و شد عرفای خط ی توس قرار گرفت و به محلی شناخته شده و معروف مبدل گشته است که به ظاهراً از اوایل سده ی نهم در متون و اسناد معتبر درج شده است.
در دهه ی اولیه سده ی هشتم (اواخر دروه ایلخانی) خانقاهی در این منطقه احداث گردیده این مکان محل استقرار و زندگی برخی عرفا و صوفیه از نسل شانزدهم امام سجاد علیه السلام گردید و در ادوار بعدی پس از دفن یکی از همان شیوخ در سکوی غربی آن تغییر کاربردی یافته.
به آرامگاه یا زیارتگاهی در نظر مردم مبدل گشته است.
اصل بنا از حالت گچ و آجر می باشد که بر روی پی ای به ابعاد cm 60Î60 بنا شده است مصالح این پی لاشه و ملات ماسه آهک می باشد دور تا دور بنا تا ارتفاع تقریباً 80 cm سنگ های لاشه قرار گرفته که فاصله آن با خود بنا به وسیله خاک های دست ریز پر شده است و بر روی آن آسفالت اجرا شده است این سکو که در دوره های اخیرا اجرا شده کاملاً الحاقی بوده و از ابعاد آن m 22Î19 می باشد. این سکو با توجه به اجرای غیر اصولی که دارد به بنا آسیب های زیادی وارد کرده است. به این ترتیب که خاک های دستی اطراف بنا رطوبت را در خود نگه داشته و به آجرهای پای بنا منتقل می کرده اند و آجرها نیز این رطوبت جذب شده را به آجرهای بالاتر منتقل می کرده اند به این ترتیب بنا از پایین دچار نفوذپذیری شدید رطوبت شده است.
طرح اصلی بنا تقریباً چهار گوش و به ابعاد m5/21Î8/18 می باشد. و به طور کلی به یک گنبد و فضای زیر آن و همچنین چهار ضلع در چهار جهات خلاصه می شود که سه ضلع شمالی و جنوبی و شرقی آن دارای سردر ورودی و ایوان می باشد و ضلغ غربی طرحی متفاوت از دیگر انواع اضلاع دارد و فاقد ایوان و سردر می باشد.
دو ضلع شمالی و جنوبی که در جهت مخالف هم قرار دارند قرینه یکدیگرند ولی بر روی هر یک از این دو ضلغ قرینگی در دیوارهای طرفین ایوان به چشم نمی خورد و ارتفاع این دیوارها نیز در یک تراز قرار ندارند. احتمال می رود ورودی های موجود در این ضلغ در گذشته با تیغه های چوبی یا طرح های مشبک خاصلی عامه مردم می باشد که ورود به چنین مکانی باید از جهت انتهای قبر باشد. بدین منظور ورودی بنا در ضلغ شرقی که روبروی سکوی قبر قرار دارد تعبیه شده است که قطعاً ایوانی رفیع تراز دیگر اضلاع داشته است ولی هم اکنون دارای ایوانی همانند دیگر اضلاع می باشد.
در طرفین مدخل شرقی دو پلکان به منظور ورود به پشت بام تعبیه شده است که در طول مدت حیات این بنا پله سمت چپ به طول کلی تخریب شده و به و به فضای خالی مکعبی شکل که تا روی بام ادامه دارد تبدیل شده است به منظور حفظ ایمنی سقف آن با تیرهای چوبی و آجرهای مربع به ابعاد cm30Î30 شکل پوشش داده شده است اما در سمت راست ایوان کلیه پله ها به استثنای چندین پله ی اول در جای خود باقی هستند در این ضلع قرینه سازی در دیوارهای طرفین ایوان به چشم می خورد ولی ارتفاع این دیوارها در یک تراز قرار نمی گیرد.
ضلغ غربی که روبه روی مدخل اصلی بنا (ضلع شرقی) قرار دارد دارای سکویی در وسط و دو اتاقک معروف به چله نشین در طرفین می باشد دیوارهای هر دو اتاق تا زیر قوس سقف با اندود گچ پوشش داده شده اند و ریز سقف آجر کاری تزئین شده که به روش پر گردیده است و همچنین اجرای قوس ها و دورهای پوشش دهنده ی اتاق ها به روش رومی می باشد.
در دیوارهای انتهایی هر دو اتاق بر روی دو پایه بنا شده که در زیر این قوس راه ارتباطی اتاق ها با فضای زیر گنبد نمایان می شود این مسیر ارتباطی با ارتفاعی بسیار کوتاه و عرضی باریک تعبیه شده به گونه ای که به ظاهر می تواند بی ارتباط با فضای داخلی بنا باشد و در سکوی میانی این ضلع (غربی) مقبره ای فاقد سنگ و کتبیه قرار دارد که به انتهای آن به نسبت مدخل اصلی بنا (ضلع شرقی) ختم می شود. دیوارها و سقف این سکو با اندود گچ پوشش داده شده اند. و سقف این سکو نیز قوس وارد می باشد که در روی بام از سایر قسمتها کمی بلندتر می باشد.
علاوه بر سکوی میانی ضلع غربی، فضای زیر گنبد که توسط چهار دیوار محصور شده است نیز می توان جزء فضاهای داخلی بنا به حساب آورد این فضا در حال حاضر از سه ضلع شمالی و جنوبی و شرقی به بیرون راه می یابد و سقف غرب به واسطه دالان های ارتباطی اتاق های چله نشین به بیرون راه می یابد گنبدی که این فضا را پوشش داده دو پوسته می باشد که به روش عرق چین اجرا گردیده و از نوع گنبدهای سه بخشی تند به حساب می آید.
بنای مورد نظر در طول تاریخ حیاتش بارها مورد مرمت قرار گرفته است که متاسفانه در همه موارد غیر اصولی بوده و آسیب هایی را به بنا وارد آورده بدین علت بسیاری از آثار اولیه مربوط به ساخت بنا از بین رفته است و آنچه باقی مانده نشان می دهد که مصالح اصلی بنا از جنس آجر و ملات گچ می باشد و فاقد هرگونه تزئینات کاشیکاری است. تنها تزئینات بنا را می توان در، چند اختلاف سطح در نمای خارجی به خصوص اطراف سردرها و ایوان ها و ورودی های بنا و هم چنین رسمی بندی های گچ بری شده موجود در زیر گنبد دانست که این رسمی بندی های مربوط به بناهای دروه ی تیموری می باشد.
از دیگر تزئینات بنا می توان به آجرکاری های اجرا شده به روش پر در زیر قوس اتاق های طرفین ضلع غربی و هم چنین طاقچه های موجود در دیوارهای طرفین این اتاق ها و ایوان ها اشاره کرد الحاقاتی که در ادوار مختلف به این بنا شده آسترهای سیمانی و گچی بر روی نما و همچنین استفاده از تیغه های آجری در برخی قسمت ها می باشد ضلع شرقی و جنوبی آستر گچی که بر اثر گذشت زمان و وجود عوامل جنوبی قسمت هایی از آن تخریب شده است به منظور حفاظت از بنا در برابر باد غالب مضر جهت بارش باران و برف ضلع شمالی و غربی با آستر سیمانی پوشش داده شده است که این امر آسیب های فراوانی را به بنا وارد کرده به این ترتیب که رطوبت های جذب شده از طریق خاک های دست زیر سکو، به پای بنا به قسمتهای بالاتر منتقل شده و از طرفی رطوبت های نفوذ کرده از روی بام نیز به قسمت های پایین تر انتقال داده شده که با وجود آسترهای سیمانی بر روی سطح این دو ضلع، جریان هم به این قسمت ها راه پیدا نمی کرده است و به اصطلاح بنا جای تنفس نداشته است که این امر موجب فرسودگی مصالح شده است.
تعداد صفحات : 13
سازه بنا - عدالتیان