
اسلام تنها به شبه جزیره عربستان محدود نشد بلکه ابعاد مختلف زندگی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جوامع مختلف خارج از شبه جزیره را نیز تحت تاثیر قرار داد. ایده ئولوژی اسلامی در واقع زمینه ساز تمدنی شکوفا گردید که در شهرها و روستاها جنبه های مختلف زندگی مردمان بسیاری را دگرگون کرد. صرف نظر از تاثیرات شگرف فرهنگ اسلام بر ساختار، بافت، سیما و نقش شهرها، وجه نامگذاری شهرها و روستاها، خود شایان بحثی در خور تامل است. «چه بسیار مکانهایی که بعد از ظهور و گسترش اسلام در معرض تحول قرار گرفته و نقشی نو یافته اند. وجود القاب ویژه در فرهنگ اسلام که بر برخی از مکانها نهاده شده است همچون «زیارتگاه »، «امامزاده »، «شهید»، «پیر»، «قدمگاه » و... همه نشانگر تاثیر انکارناپذیر اسلام در نام و نشان مکانهاست.»
در مقاله ای دیگر اشاره هایی به مکانهای ملقب به مشهد در ایران کرده ایم. (1) و اینک برآنیم تا تاثیر اسلام، این آیین مقدس را در بنا، نامگذاری و القاب و عناوین آبادیها پی گیریم.
بطور کلی تاثیر اسلام بر فرهنگ آبادیها را می توان به چند دسته تقسیم کرد و آنها را بررسی نمود:
الف: شهرهای جدید اسلام در عین جهانشمولی آن، به طور عمده در شهر پدید آمد و در آن گسترش یافت. در سیر تاریخی پیشرفت اسلام، در قلمروهای اسلامی شهرهای بزرگی پدید آمدند که شهرهای کانونی اسلام را از هر حیث شت سر نهادند و شمار شهرهای کوچک و متوسط نیز افزونتر شد. (2) بطور کلی شهرهایی را که در دوران اسلامی بنا گردیدند به دو دسته تقسیم می شوند:
1 - شهرهایی که علت اساسی پیدایش آنان وجود زیارتگاهها و قبور مقدس پیشوایان بزرگ اسلامی بوده است همانند مشهد، کربلا، و نجف اشرف. در این گونه شهرها زیارتگاهها به عنوان قلب و هسته هویت شهر و گسترش آن به شمار می آید. در چنین شهرهایی زیارتگاههای گوناگون در نقشه شهر مؤثر می افتد و چشم انداز عمومی شهر را به خود اختصاص می دهد. چنین بناهایی گاه در مرکز واقعی شهر قرار می گیرد و دامنه شهر همچون حلقه ای، به فاصله هایی تقریبا یکسان از مرکز یعنی زیارتگاه قرار می گیرند. (3)
این گونه شهرها عمدتا از طرف شیعیان بنا می گردیدند و به صورت ضد قدرت عمل می کردند و خلفا و پادشاهان را با دشواریهای سیاسی روبرو می ساختند. بارزترین نمونه این گونه شهرها کربلاست. سرزمینی که تا سال 61 ه . ق بیابان بود اما در پی شهادت حسین بن علی علیه السلام بتدریج مورد توجه شیعیان قرار گرفت و پس از بنای مرقد شهدا مرکز جمعیت گردید و امروزه یکی از شهرهای مهم جهان اسلام است. در اخبارالطوال در بیان شرح واقعه کربلا آمده است که: حر و یارانش مقابل امام حسین علیه السلام ایستادند و آنان را از حرکت بازداشتند و گفتند همین جا فرود آیید که رود فرات به شما نزدیک است. امام پرسیدند نام این سرزمین چیست؟ گفتند کربلا، فرمود آری سرزمین سختی و بلاست، پدرم هنگام جنگ صفین از این منطقه گذشت و من همراهش بودم، ایستاد و از نام آن پرسید و چون نامش را گفتند فرمود این جا محل فرود آمدن ایشان است و محل ریخته شدن خونهای ایشان و چون معنی این سخن را پرسیدند فرمود گروهی از خاندان محمدصلی الله علیه وآله این جا فرود می آیند. آنگاه امام حسین علیه السلام دستور داد بارها را همان جا فرود آوردند. و آن روز چهارشنبه اول محرم سال 61 ه بود و آن حضرت روز دهم عاشورا به شهادت رسیدند. (4) توسعه و گسترش مرقد مطهر آن حضرت هسته اولیه بنیان این شهر را فراهم ساخت.
2 - شهرهای نوبنیاد که در دوره اسلامی بنا گردیدند که علت اساسی بنای آنها وجود زیارتگاه و قبور مقدس پیشوایان بزرگ اسلامی نبوده است ولی در دوره اسلامی و به دست مسلمین بنا گردیده اند. نخستین شهرهایی که پس از اسلام احداث شدند اردوگاههایی بودند که برای استقرار سپاهیان مسلمان و مهاجران تاسیس شده بود، بعضی از این قرارگاهه
تاثیر فرهنگ اسلامی بر پیدایش شهرها