تاریخچه
پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، به دوره ساسانی می رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران، هنر تذهیب در اختیار حکومتهای اسلامی و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامی» نام یافت. اگر چه زمانی این هنر از بالندگی فرو ماند، اما مجددا پویایی خود را به دست آورد. چنانکه در دوره سلجوقی مذهبان، آرایش قرآنها، ابراز و ادوات، ظرفها، بافته ها و بناها را پیشه خود ساختند و چندی بعد، در دوره تیموری این هنر به اوج خود رسید و زیباترین آثار تذهیب شده به وجود آمد.
هنرمندان نقاش، صحافان و صنعتگران ، به خواست سلاطین از سراسر ایران فراخوانده شدند و در کتابخانه های پایتخت به کار گمارده شدند. بدین ترتیب ، آثار ارزشمند و با شکوهی پدید آمد. در دوره صفوی ، نقاشی، تذهیب و خط در خدمت هنر کتاب آرایی قرار گرفت و آثاری به وجود آمد که زینت بخش موزه های ایران و جهان است. اما رنج هنرمندان بی ارج ماند و ارزش آنان در زمان زندگیشان شناخته نشد و هنر نقاشی به ویژه تذهیب ، پس از دوره صفوی از رونق افتاد. اگر چه هجوم فرهنگ غرب به ایران، حرکت پیشرو این هنر را کند ساخت ، ولی با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر این مرز و بوم، شعله هنر تذهیب همچنان فروزان است.
شاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را هم زمان با نوشتن آن دانست به این معنی که نخست به منظور تعیین سر سوره ها، آیه ها، جزوه ها و سجده ها آن را به نوعی تزئین می کردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن و همچنین عشق به تجمل، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت بیشتری به کار برند و در نتیجه این آثار از سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی به خود گرفت به خصوص قرآن هایی که در برای امرا و بزرگان نوشته می شد. این امر خود یکی از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و موجب تکامل فن تذهیب شد.
به گزارش میراث خبر مهدی مکی نژاد، عضو گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر درباره منشاء هنر تذهیب می گوید: «دقیقا نمی توانیم بگوییم منشاء این هنر ایران است اما آنچه مسلم است این است ک این هنر از دوران ساسانیان به صورت گچبری های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی سفالینه وجود داشته است. که بعد از اسلام این نقوش و حجاری ها وارد کتاب ها می شود و بیشتر خودش را نشان می دهد.» از طرز تذهیب و آرایش قرآن هائی که قبل از قرن سوم هجری تدوین شده اطلاع چندانی در دست نیست. اصولا درباره هنر نقاشی و مذهب کاری در قرون اولیه اسلام اطلاع زیادی در دست نیست. قرآنها نفیس غالبا به دستور سلاطین و امراء وقت تهیه می شد و هنرمندان سعی می کردند آن را که به طرز بسیار عالی آرایش کنند.
قدیمی ترین قرآن های باقی مانده از قرون اولیه اسلام همگی به خط کوفی است، نقش و تزئین آنها تقریبا یکنواخت بوده فقط در صفحه اول و گاهی دو صفحه آخر با نقوش هندسی آرایش می شدند. سر سوره ها نیز غالبا دارای نقوش تزئینی بوده و عموما در سمت راست آنها یک یا چند گل درشت و ترنج طرح م زدند. شروع سوره و اسم آن را هم به قلم زر می نوشته اند و نقطه های حروف را با رنگ قرمز و سبز یا زعفران و آب طلا مشخص می کردند. محل حزب و سایر علامات هم به همین شیوه مزین می شد. چون ایرانی های مانوی مذهب، کتاب دینی خود (ارژنگ یا ارتنگ) را که به وسیله مانی منقوش و مزین دیده بودند بعد از ایمان آوردن به اسلام به تزئین قرآن رو آوردند. اما احتمالا به دلیل اینکه اسلام شکل و تصویر را نهی کرده و مکروه دانسته هنرمندان برای ارضاء حس هنری خود به تزئین و تذهیب رو آوردند.
صفحات بدست آمده از کاوشهای علمی تورفانی نشان می دهد که نقشان و خطاطان آن زمان توانسته اند به نحو زیبائی خطوط را با نقوش ترکیب کنند. این سبک در دوران اسلامی متداول و معمول شد.
مکی نژاد درباره این هنر در دوران اسلامی می گوید: «مهم نیست که مبداء این هنر ایران بوده است یا نه اما مسلم است که این هنر در ایران تکامل پیدا می کند و نظم هندسی خاصی به خود گرفته است. تنها در ایران است که تذهیب به این شکل، با این نظم و با این هندسه دیده شده است. کارهای مشابهی که عرب ها یا چینان انجام داده اند در مقابل آثار ایرانی بسیار ضعیف جلوه می کند. پراکندگی رنگ ها نقوش هندسی اقوام دیگر هنوز هم به پختگی کامل نرسیده است. تذهیب ایرانی واقعا بی نظیر است.» در قرون اولیه دوران اسلامی به همان اندازه که به خوشنویسی توجه می شد فن آرایش و تذهیب نیز مورد علاقه بزرگان و امیران بود تا جائی که در نقاط مختلف ایران به خصوص خراسان، مراکزی جهت تعلیم و پرورش علاقمندان در این فن به وجود آمد و رفته رفته فن تذهیب راه کمال را طی کرد. در قرون اولیه دوران اسلامی ، خود خطاطان کار تذهیب را به عهده داشته اند ولی به تدریج تقسیم کار بین هنرمندان متداول و مرسوم شد. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس کار خود را انجام می داد، یعنی نسخه کتاب و یا قرآن را می نوشته و در ضمن کتابت آن مقداری فضا برای کشیدن صور و یا مذهب کاری در صفحات خالی می می گذاشتند، طوری که بعضی از این کتاب ها که هم اکنون در دست است نشان می دهد که قسمتی از کار تذهیب ناتمام مانده است.
از قرن ششم به بعد تزئین و تذهیب قرآن ها با روشی که در دوره های قبل به کار برده می شد فاصله گرفت. تزئینات از سادگی خارج شد و نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار داده اند این گلبرگ های به هم پیچیده انسان را به یاد نقوش سلجوقی که بر روی مساجد این دوره اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده اند می اندازد. از دوره سلجوقی تعدادی قرآن های مذهب باقی مانده که شاید یکی از بهترین و نفیس ترین انواع آن قرآنی است با تفسیر مجلد که در سال 584 فراهم شده است. این قرآن برای مطالعه امیر غیاث الدین ابوالفتح محمد بن سام تهیه و کاتب آن محمد بن عیسی بن علی نیشابوری است ولی متاسفانه از نام مذهب آن ذکری به میان نیامده و احتمال فراهم آوردن آن در خراسان از توسط امیر غوریان وجود دارد که قرآن به نام او مصور است. در اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری شهر تبریز یکی از مراکز مهم برای تشویق و پرورش هنرمندان به شمار می رفت و این امر موجبات توسعه و تکامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین که بانی ربع رشیدی در نزدیکی شهر تبریز است توجه بیشتری برای کتابت قرآن و کتاب و آرایش و تذهیب آنها شد و در نتیجه مکتب جدیدی که به مکتب تبریز معروف است، به وجود آمد که در هنر نقاشی و فن تذهیب دوره های بعد تاثیر زیادی داشته است.
از تغییراتی که در طرز تذهیب و آرایش قرآن و کتاب در این دوره به وجود آمد، استفاده از اشکال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مرکب یا مجزا از هم بر سر لوح ها و نیز ستاره های آبی رنگ و گل های پرپر کوچک برای تزئین است. سر سوره ها نسبتا پهن و با خط کوفی روی زمینه لاجوردی با شاخ و برگ درشت نقش شده است. در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرح های اسلیمی دیده می شود که از حیث رنگ آمیزی بسیار جالب است. علاوه بر رنگ طلا از الوان دیگر چون آبی، قرمز، سبز و پرتقالی نیز استفاده می شده، روی هم رفته در این دوره صنعت تذهیب به اوج کمال و ترقی خود رسیده است.
دوره تیموری از دوره های بسیار مهم و پر رونق و اعلای هنر مذهب کاری است. سلاطین تیموری همه مشوق هنر کتاب نویسی بوده اند که بزرگ ترین و مهمترین آنها «بای سنقر میرزا» پسر شاهرخ بوده است. این شاهزاده علاوه بر اینکه خود به شخصه مردی هنرمند و بهره مند از فنون کتابت و خط و تذهیب و نقاشی بود ، جمع کثیری از هنرمندان که از سراسر امپراتوری تیموری گرد آورده اند که در دربار و دارالعلم و کتابخانه ای که در هرات بنیاد نهاده بود می زیستند. در این شهر کاغذ ساز، خطاط، تذهیب کار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و امثال این قبیل هنرمندان از اهمیت بالایی برخوردار بودند. کتب این شهر از نفیس ترین و زیباترین کتاب هائی است که تاکنون تهیه شده.
در این زمان هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشکال، نباتات، گل ها، مناظر طبیعی و گاهی اشکال پرندگان کرده اند. قرآن های این دوره مخصوصا آنها که برای شاهرخ و بایستقر میرزا فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب کاری هاست. طلا و لاجورد یکی از عوامل اصلی کار آنها بوده و در همه حال برای آرایش و تذهیب کتاب و قرآن از آنها استفاده می شده است. صنعت تذهیب که در دوره تیموری راه کمال پیمود در زمان صفویه نیز ادامه پیدا کرد. در این زمان زمینه ها معمولا آبی رنگ است و تقسیم ها کوچکتر و به رنگ طلایی و سیاه دیده می شود. طرح های تزئینی نیز به رنگ سفید، زرد، سرخ، آبی و سبز است. تذهیب کاری و نقاشی با طلا در دوره صفویه ترقی کرد. بسیاری از نسخ باقی مانده از این زمان حاشیه بزرگی دارد که مناظر طبیعی، اشکال انسان و حیوان بر آن نقاشی شده و رنگ طلایی ، سبز و زرد در آنها به کار رفته است. اما امروز تذهیب چه وضعیتی دارد؟ مهدی مکی نژاد، عضو گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر در باره هنر تذهیب در دوران معاصر به میراث خبر گفت: «در دوران معاصر ما با دو نوع تذهیب روبرو می شویم، اول تذهیب هایی که هنرمندان آن پایبند به اصول سنتی این هنر هستند. آثار این گروه از نظر فرم و شکل متنوع تر از گذشته شده است اما آن ساختار شکنی صورت نگرفته است. در واقع موتیوها، المان ها، نقوش پرندگان، گل ها و گیاهان همان هاست اما طرح ها و تا حد زیادی رنگ ها عوض شده اند. اما در دسته دوم نگاه متفاوتی وجود دارد که می تواند نوید بخش تحولاتی در آینده باشد.»
مکی نژاد معتقد است: «اتفاقی که در نگار گری ایرانی افتاد حالا دارد در تذهیب می افتد. استادانی چون فرشچیان نگاه سنتی به نگارگری دارند اما نگارگرانی مثل تاکستانی و مجید مهرگان نگاه متفاوتی دارند و بیان قلم آنها ضمن حفظ اصالت و به مضامین اسطوره ای جدید و امروزی نگاه می کنند. شاید این حرکت ها هنوز به صورت انفرادی باشد اما امیدواریم میان هنر جویان این رشته جایگاه این هنر محکم شود و سبک تازه ای در آن ابداع شود.»
فهرست مطالب
مقدمه 1
فصل اول
تاریخچه 6
تعریف تذهیب 13
ریشه یابی لغت تذهیب 14
واژگان تذهیب: 17
ابرک 17
اسلیمی (اسلامی) 17
بند اسلیمی 17
تاج 18
جدول 18
ختایی 18
داغ 18
دهن اژدر 18
سنجاق نشان 18
شرفه 19
شمسه 19
شمسه کوچک 19
فرنگی 20
فصاصی 20
کتیبه سرلوحه 20
کمند زرین 21
کره 21
لچک ترنج 21
لچکی واگیره 21
ترنج 22
سرترنج 22
سرلوحه 23
کتیبه 23
ترصیع 24
حاشیه 24
قوس حلزونی 25
فصل دوم
مکتب های تذهیب 25
ابزار و مواد کار: 29
قلم مو 29
طلا و نقره 30
مهره 31
کاغذ 32
صفات مهم کاغذ 32
رنگ 33
پرگار، ترلینگ، خط کش 34
شیوه کار تذهیب 35
اصول قابل اهمیت در کلیات نقش 40
فصل سوم
ختایی و اسلیمی (دیرینگی و ریشه مشترک) 42
تعریف ختایی و گونه های آن 43
اسلیمی 46
تعریف اسلیمی و گونه های آن 47
صورت اسلیمی 52
تزئین اسلیمی 53
چنگ و گره 54
نشان و انواع آن: 55
لچک نشان یا کتیبه نشان 55
بته جقه نشان 56
دل نشان 56
ابرک نشان (اسلیمی ماری) 56
نشان و اصل قاعده (نقش در نقش) 57
تکوین نقوش (ترکیب اسلیمی و ختایی) 58
جایگاه نشان ها در شمسه 58
گره سازی 59
شرفه 59
فصل چهارم
تحول هنر در تذهیب 60
طراحان و مذهبان قدیم 63
طراحان و مذهبان معاصر 66
فصل پنجم
طرح نشان 72
طرح ترنج 73
طرح کتیبه 74
طرح لچک 75
طرح تاج و سرلوح 76
طرح واگیره اسلیمی و ختایی 78
طرح حاشیه 79
شامل 90 صفحه word
دانلود تحقیق تذهیب