عقل از دیدگاه قرآن:
در این بخش به بررسی نظر قرآن دربارة عقل می پردازیم .
باید ببینیم آیا عقل از نظر قرآن سند است و به تعبیر علمای فقه و اصول آیا عقل
حجت است یا خیر ؟ و این بدان معنی است که اگر دریافتی واقعاً دریافت صحیح
عقل باشد آیا می باید بشر بدان احترام بگذارد و بر طبق آن عمل کند یا نه؟
و اگر عمل کند و احیاناً در مواردی مرتکب خطا شود آیا خداوند او را معذور
می دارد یا معاقب خواهد داشت ؟ و اگر عمل نکند آیا خداوند باین دلیل که
چرا با اینکه عقلت حکم می کرد ، عمل نکردی . او را مجازات خواهد کرد
یا خیر ؟
دلائل سندیت عقل
مسئله سندیت و حجیت عقل از نظر اسلام در جای خودش ثابت است.
و علمای اسلام نیز از ابتدا تاکنون – جز گروهی اندک – هیچ کدام در سندیت
عقل تردید نداشته اند و آن را جزو منابع چهارگانة فقه به حساب آورده اند.
1- دعوت به تعقل از طرف قرآن
ما چون دربارة قرآن گفتگو می کنیم لازمست دلائل حجیت عقل را از خود قرآن
استخراج نمائیم. قرآن به انحاء مختلف به خصوص تأکید می کنم که بانحاء
مختلف سندیت عقل را امضاء کرده است. تنها در یک مورد می توان از حدود
شصت، هفتاد آیه قرآن نام برد که در آنها به این مسأله اشاره شده است که ؛
این موضوع را طرح کرده ایم تا درباره آن تعقل کنید. بعنوان مثال از یک تعبیر
شگفت انگیز قرآن برایتان نمونه می آورم. قرآن می فرماید :
ان شرالدواب عندالله الصم البکم الذین لا یعقلون
( سوره انفال آیه 22 )
بدترین جنبنده ها کسانی هستند که کر و گنگ و لایعقلند. البته واضح است
که منظور قرآن از کر و لال ، کر و لال عضوی نیست ، بلکه منظور آن دسته
از مردم است که حقیقت را نمی خواهند بشنوند و یا می شنوند و به زبان
اعتراف نمی کنند. گوشی که از شنیدن حقایق عاجز است و صرفاً برای شنیدن
مهملات و خزعبلات آمادگی دارد . از نظر قرآن کر است. و زبانی که تنها برای
چرند گویی بکار می افتد به تعبیر قرآن لال است.
لایعقلون نیز کسانی هستند که از اندیشه خویش سود نمی گیرند. قرآن این گونه
افراد را که نام انسان زیبنده آنها نیست ، در سلک حیوانات و بنام چهار پایان
مخاطب خویش قرار می دهد.
در یک آیة دیگر ضمن طرح یک مسأله توحیدی در مورد توحید افعالی و توحید
فاعلی می فرماید :
و ما کان لنفس ان تؤمن الا باذن الله ( سورة یونس آیة 100)
هیچ کس را نرسد که ایمان بیاورد مگر باذن الهی
بدنبال طرح این مسئله غامض که هر ذهنی ظرفیت تحمل و درک آن را ندارد و
براستی انسان را تکان می دهد ؛ آیه را چنین دنبال می کند :
و یجعل الرجس علی الدین لایعقلون ( سورة یونس آیة 100)
بر آنان که تعقل نمی کنند پلیدی قرار می دهد.
در این دو آیه که بعنوان نمونه ذکر کردم ، قرآن باصطلاح اهل منطق بدلالت
مطابقی دعوت به تعقل نموده است. آیات بسیار دیگری نیزی وجود دارند که قرآن
بدلالت التزامی سندیت عقل را امضاء می کند . بعبارت دیگر سخنانی می گوید که
پذیرش آنها بدون آنکه حجت عقل پذیرفته شده باشد امکان پذیر نیست.
مثلاً از حریف استدلال عقلی می طلبد :
قال هاتوا برهانکم ( سورة بقره آیة 111)
بدلیل التزام می خواهد این حقیقت را بیان کند که عقل سند و حجت است و یا
اینکه رسماً برای اثبات وحدت واجب الوجود قیاس منطقی ترتیب می دهد :
لو کان فیهما الهه الا الله لفسدتا ( سورة انبیاء آیة 22)
در اینجا قرآن یک قضیة شرطیه تشکیل داد ، مقدم را استثنا کرده و تالی را
نادیده گرفته است. قرآن با این همه تأکید بر روی عقل می خواهد این حرف
بعضی از ادیان را که می گویند ایمان با عقل بیگانه است و برای مؤمن شدن
باید فکر را تعطیل کرد و تنها قلب را بکار انداخت تا نور خدا در آن راه یابد.
ابطال نماید.
2- استفاده از نظام علی و معلولی
دلیل دیگری که نشان می دهد قرآن برای عقل اصالت قائل است اینست که
مسائل را در ارتباط علی و معلولی آنها بیان می کند. رابطة علت و معلول و اصل
شامل 25 اسلاید powerpoint
دانلود پاورپوینت عقل از دیدگاه قرآن