مقدمه:
طبق شواهد تاریخی در روند تکامل جوامع بشری، حضور دولتها چه از نظر کمی (حجم فعالیتها) و چه از نظر کیفی (عمق و پیچیدگی وظایف) در زمینه مسایل مختلف اقتصادی و اجتماعی، به طور مداوم افزایش یافته است. از سوی دیگر، عملیات مالی دولتها، اثرات غیرقابل انکاری بر زندگی اقتصادی مردم دارد. جوامع بشری نیاز قطعی به تغییرات اصلاحی اجتماعی و اقتصادی دارند، زیرا عملکرد بازارها، متضمن انحرافاتی است. سیاستهای مالی دولتها از عمده‌ترین راه‌حل‌های این معضل است که می‌تواند در بازگرداندن و یا ایجاد شرایط مطلوب به مدد دست‌اندرکاران اقتصاد جامعه بیایند. دراین رابطه توزیع مناسب درآمد از مواردی است که باید مورد تاکید فراوان قرار گیرد. در واقع پرکردن شکاف درآمدی از جنبه تحقق عدالت اجتماعی، ضروری به نظر می‌رسد. همچنین مالیات به عنوان اصلی ترین ابزار کسب درآمد برای دولتها جهت دستیابی به اهداف اقتصادی و اجتماعی مطرح است. از طرف دیگر، مالیاتها بعنوان ابزار کنترل دولتها بر اقتصاد به شمار می‌روند و دولتها می‌توانند از مالیاتها به عنوان ابزار سیاستگذاری اقتصادی نیز استفاده نمایند.
وظایف سه گانه تخصیص تولید (میان کالاهای خصوصی و عمومی)، توزیع مجدد درآمد و ثروت (به شیوه عادلانه‌تر) و تثبیت اقتصادی از عمده‌ترین وظایف دولتها به شمار می‌رود. ماسگریو[1] این وظایف را به شکل زیر طبقه‌بندی می‌کند.
وظیفه تخصیص منابع
سیاست تخصیص منابع دولت دارای ابعاد گسترده‌ای بوده که از تولید کالاها و خدمات تا اثربخشی بر روی تولیدات بخش خصوصی از طریق هزینه‌ها و یارانه‌های دولتی و نیز از طریق ابزارهای مالی و غیرمالی همچون مالیاتها را دربرمی‌گیرد.
تخصیص منابع (زمین، کار، تکنولوژی و سرمایه) از طریق اثرات فعالیتهای دولتی و بر اساس قوانین بازار (واگذاری تخصیص منابع به سازوکار بازار) مورد بررسی قرار می‌گیرد.
وظیفه توزیع درآمد و ثروت[2]
این وظیفه به سیاستگزاری کلان توزیع مجدد (بازتوزیع) درآمد و ثروت بین گروههای مختلف جامعه می‌پردازد و یکی از عوامل موثر و کارساز برای بهینه سازی سامانه اقتصادی توسط دولتها به شمار می‌آید. نابرابری در توزیع درآمد و ثروت ریشه در تاریخ کشورها دارد و رفع این معضل نیازمند برنامه‌ریزی کلان ملی می‌باشد.
وظیفه تثبیت اقتصادی[3]
یکی از مشکلات اقتصادی کشورهای در حال توسعه معضلات مربوط به اعمال سیاست تثبیت اقتصادی است. صاحبنظران معتقدند که این سیاست در ساختارهای از پیش تعیین شده حکومتها و برنامه‌ریزی های کلان اقتصادی آنها نهفته است.
1-2- تعریف مالیات
مالیات[4] قسمتی از درآمد یا دارایی افراد است که به منظور پرداخت مخارج عمومی و اجرای سیاستهای مالی در راستای حفظ منابع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور به موجب قوانین و به وسیله اهرمهای اداری و اجرایی دولت وصول میشود. عده‌ای[5] مالیات را مبلغی می‌دانند که دولت از اشخاص، شرکت‌ها و موسسات، بر طبق قانون برای تقویت حکومت و تامین مخارج عمومی اخذ نماید.
1-3- عوامل تشخیص مالیات
عوامل تشخیص مالیات به سه دسته زیر تقسیم بندی میشود.
1-3-1- ماخذ و مبنای مالیات
موضوعی است که مالیات، طبق شرایطی به آن تعلق می‌گیرد. به عبارت دیگر، یک واحد ارزی یا مالی که مالیات بر آن بسته و عواید مالیاتی از روی آن محاسبه می‌گردد.
1-3-2- نرخ مالیات
درصدی از ماخذ مالیات است که مبنای محاسبات مالیات مورد نظر قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، نرخ مالیات در هر مبنا، اندازه اخذ مالیات را با توجه به قوانین و آیین‌نامه‌های مالیاتی دولتها نشان می‌دهد. نرخ مالیات به سه نوع تقسیم میشود.
الف ـ نرخ تناسبی[6] ب ـ نرخ تصاعدی[7] ج ـ نرخ تنازلی[8]
نرخ تناسبی ـ به نرخی اطلاق میشود که بدون توجه به تغییرات مبنای مالیات همیشه ثابت است. این نرخ، طبق یک نسبت مساوی به مقادیر مبنای مالیات تعلق می‌گیرد.
نرخ تصاعدی ـ به نرخی اطلاق می‌گردد که برعکس نرخ تناسبی، با افزایش مالیات مقدارش افزایش یابد و در حقیقت به هر قسمتی از مبنا یک نرخ مشخص مالیات تعلق می‌گیرد، افزایش نرخ مالیات لزوماً متناسب با افزایش ماخذ مالیات نیست. نرخ تصاعدی به سه شکل کلی، طبقه‌ای و متمایل اعمال میشود.
نرخ تنازلی ـ در این نرخ، هر چه مبنای مالیات وسیع‌تر میشود، از نرخ مالیات کاسته میشود. برخی از انواع مالیات بر مصرف، نمونه‌ای از این گونه نرخ مالیاتی به شمار می‌روند.
1-3-3- مبلغ مالیات
مبلغی است که بر ماخذ مختلف مالیات تعلق می‌گیرد و از مؤدیان وصول می‌گردد. نحوه محاسبه مبلغ مالیات به صورت ضرب ماخذ مالیات در نرخ مالیات است. یعنی:
ماخذ مالیات* نرخ مالیات = مبلغ مالیات
به طور کلی طبقه‌بندی ماخذ مالیات و برقراری نرخهای متفاوت و بخشودگی‌های گوناگون ممکن است، ماهیت یک مالیات را از نقطه نظر نرخ مالیاتی کاملاً تغییر دهد.
مثلاً یک نرخ تناسبی ممکن است بر اثر بخشودگی ها و معافیتهای متعدد پیش‌بینی شده در قانون، در طبقات مختلف عملاً تبدیل به یک نرخ تصاعدی شود.
1-4- انواع مالیات[9]
مالیاتها را به دو دسته تقسیم‌بندی می‌نمایند این دو دسته عبارتند از: مالیاتهای مستقیم[10] و مالیاتهای غیرمستقیم[11].
مالیاتهای مستقیم، مالیاتهایی هستند که مستقیماً بر منبع درآمد وضع می‌شوند. این نوع از مالیاتها مستقیماً و متناسب با درآمد اشخاص حقیقی و حقوقی وصول میشود. انواع مالیات های مستقیم عبارتند از:
الف ـ مالیات بر درآمد
- مالیات بر درآمد شرکت‌ها (درآمد اشخاص حقوقی)
- مالیات بر درآمد حقوق
- مالیات بر درآمد مشاغل
- مالیات بر درآمد کشاورزی
- مالیات بر درآمد اجاره املاک (مستغلات)
- مالیات بر درآمد اتفاقی
- مالیات بر جمع درآمدهای ناشی از منابع مختلف
ب ـ مالیات بر دارایی
- مالیات سالیانه املاک
- مالیات مستغلات مسکونی خالی
- مالیات بر اراضی بایر
- مالیات بر ارث
- حق تمبر
مالیاتهای غیرمستقیم، مالیاتهایی هستند که پرداخت کننده آن مشخص و معین نبوده و تحقق مالیات بستگی به بخشی از فعالیتهای اقتصادی و عملیات افراد داشته و قابلیت انتقال آنها بسیار زیاد باشد. به عبارت دیگر، مالیاتهایی که به طور غیرمستقیم بر کالاهای مصرفی اشخاص وضع شده و از مصرف‌کنندگان وصول می‌شوند، در این گروه قابل طبقه‌بندی هستند.
مالیاتهای غیرمستقیم را به دو دسته تقسیم‌بندی می‌کنند که عبارتند از:
الف ـ مالیات بر واردات
ب ـ مالیات بر معاملات (فروش و مصرف)
1ـ 5ـ اصول یک نظام مالیاتی مطلوب
آدام اسمیت، اقتصاددان معروف مکتب کلاسیک، چهاراصل عمده را به عنوان اصول یک نظام مالیاتی مطلوب بیان داشته، که عبارتند از:
اصل عدالت و برابری
بر اساس این اصل، بار مالیاتی باید به صورت عادلانه بین مردم تقسیم شود و به توانایی پرداخت مالیات دهنده بستگی داشته باشد. وی مالیات تناسبی را به عنوان مالیاتی عادلانه تلقی می‌کند.Excise Tax
