نوع فایل: word
قابل ویرایش 57 صفحه
چکیده:
اقتضای جامع بودن دین اسلام، داشتن برنامه برای زندگی اجتماعی بشر است. فقیهان اسلام عهده‌دار بیان برنامه و روش اسلام در تمام جنبه‌های زندگی بشر بوده‌اند. ایجاد و استقرار نظم و امنیت از مقوله‌های مهمی است که علمای اسلام به بیان برنامة شریعت برای تأمین آن پرداخته‌اند. گفتمان فقهی و نحوة بازتولید مستندات شرعی در جرم انگاری و شیوه پاسخ دهی به جرائم علیه امنیت تأثیر گذار بوده است. در این نوشتار کارکرد گفتمان فقهی و بحث‌های دانشمندان مسلمان در جرم انگاری در حوزة جرائم علیه دولت و ملت بررسی شده است.
واژگان کلیدی: جرم انگاری، فقه سیاسی، جرائم علیه امنیت ملت، جرائم علیه امنیت دولت، محاربه و افساد فی‌الارض، بغی.
مقدمه:
جرم انگاری را می‌توان فرایندی نامید که به موجب آن قانون‌گذار با در نظر گرفتن هنجارها و ارزشهای اساسی جامعه و با تکیه بر مبانی نظری مورد قبول خود، فعل یا ترک فعلی را ممنوع و برای آن ضمانت اجرای کیفری وضع می‌کند. (آقابابائی، 1384: 12) بر این اساس، جرم انگاری امری پسینی و مبتنی بر علوم زیر ساختی همچون فلسفة حقوق، فلسفة سیاسی و علوم اجتماعی است. به عبارت دیگر، جرم انگاری مبتنی بر مبانی نظری مورد قبول حکومت یا قدرت سیاسی است (نجفی ابرندآبادی، 1373: 156) و با توجه به نگرش ایدئولوژی حاکم به انسان و سرشت او و مفاهیمی همچون آزادی، عدالت، قدرت و امنیت، رفتاری گزینش می‌شود و برای آن ضمانت اجرای کیفری مقرر می‌گردد. در نظامهای سیاسی دینی که حقوق کیفری آنها متأثر از آموزههای مذهبی و وحی الهی است، جرم انگاری در حوزة ارزشهای اساسی دین، به معنای بیان، اعلام و قانون‌گذاری کیفری در بارة جرائم و مجازاتهای شرعی خواهد بود.
در میان علوم پیشینی مؤثر در جرم انگاری و به ویژه در جرم انگاری جرائم علیه دولت و حکومت، نقش فلسفة سیاسی از سایر علوم برجسته‌تر است و معمولا جرم انگاری در این حوزه‌ها متأثر از فلسفة سیاسی غالب بوده است. ((Ingraham, 1979 :314 ( در حوزة تمدن و شریعت اسلام، فلسفة سیاسی حضور قابل اعتنایی نداشته و به عقیدة برخی صاحب‌نظران (Rosenthal به نقل از فیرحی، 1382 :27) بیشترین آثاری که در دوره اسلامی در باب سیاست و حکومت تدوین شده، در قالب سیاست نامه‌ها و شریعت نامه‌ها (فقه سیاسی) است که از زاویة نصوص دینی و شرعی به امر سیاست و حکومت می‌پردازند. با این توضیح، بدیهی و روشن است که حقوق اسلام با نظریات فقهی توسعه و گسترش یافته است و فقیهان مسلمان در هرعصر و زمان با پاسخگویی به مسائل و موضوعات مطرح در زمان خویش به گسترش و تعمیق آن پرداخته‌اند. نظریات فقهی و مباحث فقیهان مسلمان، ضمن اینکه براساس اصول راهنمای اسلام یعنی کتاب و سنت طرحریزی شده، تاریخی و متأثر از شرایط زمان و مکان بوده است.
مسئلة سیاست و حکومت و نظم و امنیت جامعة اسلامی از موضوعاتی است که مورد توجه فقیهان و علمای مسلمان بوده است و علما در تعامل مستمر با حاکمان، به گسترش فرهنگ، زبان و گفتمان خاص خویش مبادرت کردهاند. اگر امر حکومت وسلطنت در اکثر اوقات در دست علما نبوده، آنان در حوزه شرع و قانون همیشه خود را به عنوان نمایندگان دین و مذهب، صاحب صلاحیت میدانستهاند و معمولاً حاکمان و سلاطین با این نقش و کارکرد علما تا زمانیکه به حکومت آنها آسیبی نرساند و به خصوص اگر مشروعیت دهنده به حکومت آنها باشد کنار آمدهاند و به جز در موارد نادری همانند دوران مأمون عباسی که میخواست این نقش را هم از علما بگیرد و با تشکیل «محنه» و ریاست بر آن حاکمِ فقیه باشد (ابن کثیر، 1408 :298)، جنبه‌های شرعی و قانونی و مقام قضاوت و امور حسبی معمولاً در دست فقیهان قرار داشته است.
با توجه به اینکه خلفا و سلاطین حاکم در سرزمینهای اسلامی تلاش می‌کردند مشروعیت حکومت و اقداماتی را که در مسیر حفظ نظم و امنیت جامعه و حکومت انجام می‌دهند با مستندات شرعی قوام بخشند، گفتمان فقهی در این حوزه‌ها، هم نقش فقه و فقیهان در حکومت را پوشش می‌داد و هم شهروندان سرزمینهای اسلامی را به اطاعت و انقیاد از دستورها و قوانین مورد نظر حاکمان متقاعد می‌کرد.
با اذعان به اینکه آموزههای فقهی در مسیر امنیت اقتصادی، اجتماعی, روانی، فرهنگی و سیاسی جامعة اسلامی کارکردهای ویژة خویش را داشته و جرائم و مجازاتهای اسلامی به منظور حمایت از دین، عقل، نسل، جان و مال به عنوان مصالح مورد نظر شریعت تبیین شده است (غزالی، 1417 :174)، موضوع بحث در اینجا بررسی اجمالی جرم محاربه و بغی به عنوان شاخص‌ترین جرائم علیه امنیت ملت و دولت است. «محاربه و افساد فی‌الارض» و مقررات راجع به «بغی» در اسلام از مباحث مهمی است که اولی در حوزة جرائم علیه امنیت و آسایش عمومی شهروندان کشور اسلامی و دومی در حوزة جرائم علیه موجودیت دولت اسلامی، در منابع فقهی مورد بحث قرار گرفته است. علی رغم وجود دلایل و مستندات شرعی مستقل در خصوص محاربه و بغی در منابع معتبر اسلامی، در برهه‌هایی از تاریخ نوعی امتزاج و آمیختگی در مباحث راجع به محاربه و بغی و برداشت و بازتولید ادلة شرعی راجع به آنها در گفتمان فقیهان اسلامی مشاهده می‌گردد که از قضا این ابهام و اختلاط بحثها با توجه به آثار و تبعات خاص خود، مورد اقبال حکومتهایی قرار گرفته که تمایل داشته‌اند با توسل به ظاهر شرع، بیشترین سرکوب و ارعاب را در مورد شهروندان کشورهای اسلامی و به طور خاص در مورد مخالفان سیاسی خویش معمول دارند. در عین حال، گفتمان فقهی غالبی که از قرن دوم هجری و مقارن با حاکمیت خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس در میان فقیهان مسلمان قابل مطالعه و ارزیابی است، حاکی از تفکیک و جداسازی مقررات راجع به محاربه و افساد فی‌الارض به عنوان جرمی علیه «امنیت و آسایش عمومی شهروندان» از مقررات راجع به بغی به عنوان جرمی علیه «امنیت حکومت و دولت» است. در این مقال، شواهد تاریخی و پیوستگی این گفتمان در آثار و ادبیات فقهی شیعه و اهل سنت بررسی شده و رویکرد حقوقدانان اسلامی در دوران معاصر و برخی قوانین موضوعه در کشورهای اسلامی از جمله مقررات موضوعة ایران مورد مطالعه و نقد قرار گرفته است.
فهرست مطالب:
چکیده
واژگان کلیدی
مقدمه
گفتار نخست: گفتمان فقهی اهل سنت
الف) جرائم علیه امنیت ملت
ب) جرم علیه امنیت دولت
گفتار دوم: گفتمان فقهی شیعه
الف) جرم علیه امنیت ملت
ب) جرم علیه امنیت دولت
گفتار سوم: گفتمان فقهی در دوران معاصر
نتیجه
منابع
منابع و مأخذ:
- آقابابائی، حسین، «قتل به اعتقاد مهدورالدم بودن مقتول»، فقه اهل بیت، 1379،
شمارة 22.
- آقابابائی، حسین، مطالعه تطبیقی سیاست کیفری ایران، مصر و انگلستان در قبال جرم براندازی، رسالة دکتری، مدرسه عالی شهید مطهری، 1383.
- ابن تیمیه، مجموع الفتاوی، تحقیق محمد ابن عبدالرحمن ابن قاسم، بی‌نا، بی‌تا.
- ابن حمزه طوسی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، تحقیق محمد الحسون، قم، کتابخانة آیت الله مرعشی، چاپ اول، 1408.
- ابن قدامة، عبدالله ابن احمد، المغنی، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا، ج 6و 10.
- ابن کثیر، الحافظ ابی‌فداء، البدایة والنهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1408، ج8 و 10.
- ابو البرکات، سیدی احمد الدردیر، الشرح الکبیر، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة،
بی‌تا، ج4.
- ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، کتاب الخراج، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- الهام، غلامحسین، افساد فی‌الارض از دیدگاه قرآن و روایات و عقل، مجلة قضائی و حقوقی دادگستری، 1370، شمارة 2.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ اول، 1997، ج 10.
- بن باز، عبدالعزیز بن عبدالله بن عبدالرحمن، مجموع فتاوی و مقالات متنوعة، عربستان سعودی، مکتبة المعارف للنشر والتوزیع ، چاپ دوم ،1997.
- بهوتی، منصور ابن یونس، کشف القناع، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1418، ج 6.
- حبیب زاده، محمدجعفر، بررسی جرم محاربه و افساد فی‌الارض، تهران، مؤسسة کیهان، چاپ اول، 1377.
- حر عاملی، محمد بن الحسن ، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1414، جلد 15.
- حصفکی، علاء الدین، حاشیة علی الدر المختار شرح تنویر الابصار، بیروت، دارالفکر، 1415، ج4.
- خمینی (امام)، روح الله، تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1421، ج1 و 2.
- الرازی، فخرالدین ابن علامه، تفسیر الفخر الرازی، بیروت، دارالفکر، 1995، ج 14.
- الراوندی، فقه القرآن، قم، کتابخانة آیت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ، 1405 ، ج1.
- الزحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، المطبعة العلمیة، چاپ چهارم، 1418، ج7.
- السرخسی، شمس الدین، کتاب المبسوط، تحقیق جمعی از علمای بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1406، جلد 9.
- سید قطب، فی ظلال القرآن، دارالشروق، چاپ پانزدهم، بیروت، 1988، جلد 2 و 6.
- سیوری، جمال الدین مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، بی‌جا، بی‌تا.
- سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1421، ج3 و 6.
- شافعی، ابی عبدالله محمد بن ادریس، الام، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 2002، ج 2.
- شهید ثانی، زین الدین ابن علی، مسالک الافهام، قم، مؤسسة معارف اسلامی، چاپ اول، 1414، جلد3 و 15.
- شوکانی، محمد بن علی بن محمد، فتح القدیر، ریاض، مکتبة الرشید، چاپ دوم، 2002، ج 4.
- شیبانی، محمد ابن الحسن، السیر الکبیر، بی‌جا، بی‌تا، ج2.
- شیرازی، سید محمد، الفقه، بیروت، دارالعلوم، چاپ دوم، 1409، ج 88.
- طباطبایی، محمد حسین، المیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1997، جلد5.
- طوسی، ابو جعفر محمد بن الحسن، النهایة و نکتها، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1412، ج2.
- طوسی، محمد بن الحسن، الخلاف فی الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی،
1416، ج3.
- طوسی، محمد بن الحسن، المبسوط، بی‌جا، المکتبة المرتضویة لاحیاء آثار الجعفریة، 1393 ق، جلد6 و 7.
- عبد الرزاق، علی، اسلام و مبانی قدرت، ترجمة امیر رضایی، تهران، نشر قصیده سرا، چاپ اول، 1380.
- عروسی، محمود کامل، محاکمة سید قطب، مصر، مطبعة الجمهوریة الحدیثة، چاپ اول، 1995م.
- عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمة بهاءالدین خرمشاهی، تهران، انتشارات خوارزمی،چاپ سوم، 1372.
- عودة، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی، بیروت، مؤسسة رسالت، چاپ سیزدهم، 1994، ج 1 و 2.
- غزالی، ابی‌حامد، المستصفی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417، ج1.
- فوزان، صالح بن عبدالله الفوزان، المنتقی، عربستان سعودی، مکتبة الغرباء الاثریة،
چاپ دوم، 1997.
- فیرحی، داود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران، نشر نی، چاپ اول ، 1378.
- فیض کاشانی، محسن، تفسیر الصافی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1982، ج 5.
- قرطبی، ابی عبدالله محمد بن احمد الانصاری، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1985، ج16.
- کاشانی، علاء الدین ابی بکر ابن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ سوم، 1421، ج6.
- کاشف الغطاء، جعفر، کشف القطاع، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1422، جلد4.
- مؤمن، محمد، کلمات سدیدة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1415
- محقق حلی، شرائع الاسلام، نجف، منشورات الاعلمی، چاپ اول، 1969.
- المرصفاوی، حسن صادق، قانون العقوبات، اسکندریه، منشأة المعارف، چاپ دوم، 1994.
- مرعشی، محمد حسن، دیدگاههای نو در حقوق کیفری اسلام، تهران، نشر میزان، چاپ اول، 1373.
- مروارید، علی اصغر، المصادر الفقهیة، بیروت، دار التراث، چاپ اول، بی‌تا،
ج 12و 13.
- مروارید، علی اصغر، سلسلة الینابیع الفقهیة، بیروت، الدار الاسلامیة، چاپ اول، 1410، ج 9 و10.
- مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفدهم، 1373، ج 22.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1408.
- میر محمد صادقی، حسین، جرائم علیه امنیت و آسایش عمومی، تهران، نشر میزان، چاپ دوم، 1381.
- نجفی ابرندآبادی، علی حسین، مباحثی در علوم جنائی، تقریرات درس جرم شناسی(کارشناسی ارشد حقوق جزا)، تهیه و تنظیم فاطمه قناد، سال تحصیلی 1373 ـ 1374.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج21.
- نووی، محیی الدین، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، 1408، ج11.
- هاشمی شاهرودی، محمود، بایستههای فقه جزا، تهران، نشر میزان، چاپ اول، 1378.
- Abou El Fadl (khaled), Rebellion and Violence in Islamic Law, Cambridge University press, UK, 2001.
- Bambala (yahya yunusa), Crimes and punishments under Islamic Law, Mait House press, 2nd ed, Nigeria, 2003.
- Ingraham (Barton.L), Political crime in Europe, University of California press, USA, 1979.
- Hallaq (Wael. B), The Origins and Evolution of Islamic Law, Cambridge University press, 2005.
پروژه گفتمان فقهی و جرم انگاری در حوزة جرائم علیه امنیت ملت و دولت. doc
