این پژوهش بر آن است که با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی در دهه‌های آغازین قرن نوزدهم که متأثر از انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه بوده است جایگاه ایران در معادلات بین‌المللی و برداشت هیأت حاکمه از این معادلات را بررسی نماید. مسأله اصلی که مدنظر بوده است چگونگی ورود ایران به دایره سیاست بین‌الملل می‌باشد روشی که در این پژوهش به کار گرفته شده است روش پژوهش کتابخانه‌ای می‌باشد که بر مبنای منابع تاریخ‌نگاری و تحقیقات جدید صورت پذیرفته است.
یکی از مسائلی که همواره ذهن نگارنده را به خود مشغول می‌داشت این بود که سرزمین‌هایی که زمانی جزو قلمرو ایران محسوب می‌شدند و نامهای فارسی اجزاء جغرافیایی آنها در کتب و متون تاریخی و ادبی این کشور مؤید چنان تعلقی می‌باشد، چگونه از این کشور جدا شده و سرنوشتی سوای ـ ایران به مفهوم سیاسی متداول امروزی‌اش ـ پیدا کردند. نامهایی چون رودکورایاکر که یادگار و یادآور نام کورش پادشاه بزرگ هخامنشی است، نامهای دربند، گنجه و بخصوص نام اخیر که یادآور شاعر پارسی‌گوی نظامی گنجه‌ای است از جمله نامهایی می‌باشند که هر ایرانی ـ حتی با سواد اندک و بدون اطلاعات تاریخی ـ با شنیدن آن احساس بیگانگی نسبت به آنها نکرده و اگر بداند ـ که غالبا می‌دانند ـ آن سرزمین‌ها دیگر متعلق به ایران نیست بر از دست رفتن آنها حسرت می‌خورد.
از زمانی که نگارنده دانشجوی مقطع کارشناسی بود، براین مطلب واقف شد که از ابتدای حکومت خاندان قاجار، مخصوصاً از زمان فتحعلیشاه ضعف قوای سیاسی، نظامی و اقتصادی ایران در مقابل دول غربی روشن شد. اگرچه زمینه آن ضعف در گذشته فراهم شده بود) و از آن پس تدریجاً و عملاً و رسماً قسمتهایی از قلمرو تاریخی این کشور از آن جدا شده و در تنظیم روابط خود با دول اروپایی دچار خودباختگی و پذیرش قراردادهایی شد که ناشی از بی‌اطلاعی از اوضاع جهانی و سیاست‌های دولت‌های خارجی بود و استقلال سیاسی، نظامی، اقتصادی و حقوقی ایران را خدشه‌دار کرد.
2- مسأله اصلی:
چرا و چگونه ایران در اوایل قرن نوزدهم در کانون توجهات بین‌المللی قرار گرفت؟
3- سوالات و فرضیات پژوهش:
با توجه به اهداف تحقیق مورد نظر، سوالات مطرح شده در این پژوهش عبارتند از:
ـ واکنش ایران در مقابل گرایش سه کشور روسیه، فرانسه و انگلستان به ایران چگونه بوده است؟
ـ گرایش سه کشور فرانسه، روسیه و انگلستان به ایران، برای ایران و کشورهای مذکور چه پیامدهایی داشت؟
در جواب سوالات فوق فرضیه‌های زیر مطرح است:
ـ رشد سرمایه‌داری صنعتی و رقابت امپریالیستی موجب توجه دولت‌های اروپایی به ایران شد، با توجه به اینکه ایران از نظر موقعیت جغرافیایی شرایط حساسی داشت.
ـ پیروزی روسیه بر ایران نتیجه یک سری معاملات پنهانی میان روسیه و انگلیس بود.
4- روش تحقیق:
روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش بیش از هر چیز روش کتابخانه‌ای است. داده‌های این بررسی از متن‌های نوشتاری گردآوری شده‌اند. در ارائه این داده‌ها از شیوه توصیفی ـ تحلیلی استفاده شده است و در مواقع لزوم کوشش شده است مباحث متناقض مورد تحلیل قرار گیرد.
5- مشکلات تحقیق:
طبیعی است که تحقیقی در هر موضوعی مشکلات مخصوص به خود را دارا می‌باشد. از مشکلات نگارنده در تهیه و تدوین این رساله علاوه بر محدودیت‌های مادی و محدود بودن زمان، مشکل دست یابی به منابع و مأخذ بوده است. یکی از مراجعی که انتظار می‌رفت در زمینه موضوع این رساله دارای اسناد و مدارک قابل توجهی باشد اداره آرشیو وزارت امورخارجه ایران بود. ولی متأسفانه استفاده از آن مرکز برای عموم محققین امکان‌پذیر نیست و فقط عده‌ای محدود و افرادی خاص می‌توانند به اسناد آنجا دسترسی داشته باشند ـ از نیروهای وزارت مربوطه باشند.
مراکزی که مورد مراجعه اینجانب برای دستیابی به منابع مفید و مؤثر واقع شد. شامل کتابخانه‌های دانشگاههای تهران و اصفهان و چند کتابخانه دولتی و عمومی دیگر و کتابخانه شخصی بعضی از اساتید و دوستان بوده است. و بی‌مناسبت نیست که نگارنده مراتب تشکر و امتنان خود را نسبت به افرادی که در این زمینه بذل عنایت و همکاری کرده‌اند ابلاغ نماید.
مشکلات و محدودیتها و مخصوصاً تلف شدن مقدار زیادی وقت که غالباً ناشی از کمبود بعضی از امکانات و سیستم ارائه خدمات کتابخانه‌های مربوطه می‌باشد، بر کسانی که با این مراکز مرتبط باشند پوشیده نیست و توضیح بیشتر در این مورد ضروری نمی‌نماید.
اگرچه منابع بسیار است، عدم دسترسی به کتابخانه‌های غنی و مکانهای فرهنگی بر مشکلات تحقیق افزوده است؛ در عین حال بسیاری از منابع که در ارتباط با موضوع بوده‌اند توجه نشده است زیرا از توان و زمان مشخص خارج است و در عین حال با توجه به گستردگی موضوع مقدور نبود که تمام منابع را بررسی نمایم. همچنین بسیاری از منابع یا در کتابخانه‌ها موجود نیست یا به زبان‌های دیگر است چون حیطه زمانی تحقیق دوران طولانی را دربر می‌گیرد؛ طبعاً فرصت ترجمه تمامی این منابع نبوده است و نیز بیشتر کتابهای هم که در مورد روابط ایران با دول اروپایی است به صورت پراکنده به این موضوع اشاره کرده‌اند اگرچه به روزگار خود آثاری شایان تحسین بوده‌اند، نباید منکر کاستی‌ها و لغزش‌های آنها باشیم. به نظر من وظیفه پیش روی محققان این است که مواد و مصالح تازه‌ای به این چارچوب بیافزایند، هرچند بخش عمده این وظیفه می‌باید بدست نسل بعدی محققان انجام پذیرد، من هم امیدوارم سهم خود را ادا کنم.
6- پیشینه و ادبیات تحقیق:
با وجود اهمیت چشمگیر رویدادهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران در روزگار فرمانروایی صفویان هنوز جای پژوهش‌های روش‌مندی که به شیوه‌ای نسبتاً همه‌سویه تاریخ این دوران را بررسی کرده باشند خالی است. پژوهشها چنان جزئی نگرند که قادر به شناخت روابط سیاسی این دوران نمی‌باشند. گرچه هر یک از این پژوهشها به نوبه خود ارزشمند و در جای خود سودمند هستند. برای بررسی این موضوع می‌توان به مجموعه فنی از شرح‌حال نگاری‌های متعدد، خاطرات و سفرنامه‌های ایرانی و غیرایرانی بویژه مسافران، جهانگردان و مأموران اروپایی اطلاعاتی بدست آورد.
با توجه به سیاست‌های باز صفویان و رقابت های اقتصادی دول اروپایی باعث شد که جهانگردان و بازرگانان اروپایی به ایران روی آورند که باعث گردآوری سفرنامه‌هایی از جمله شاردن و تاورنیه،... شد که می‌توان از میان آنها اطلاعاتی درباره اوضاع سیاسی ایران بدست آورد.
تاریخ روابط خارجی ایران در دوره افشاریه و زندیه از مرزهای شناخته شده ایران بزرگ و در حقیقت فلات ایران پیش نرفته بود که دول بیگانه را سراسیمه کند و برخورد منافع جدی و رویارویی را حتمی سازد، به همین خاطر منابع خارجی به این موضوع کمتر پرداخته‌اند و بیشتر اطلاعات آن دوران را می‌توان از کتابهای مورخان ایرانی آن دوره نظیر محمدکاظم مروی و میرزا مهدی‌خان استرآبادی بدست آورد.
در دوران 150 ساله حکومت قاجار روابط ایران با غرب برقرار بود که خوشبختانه محققانی که راجع به اوضاع سیاسی و اجتماعی قاجار سخن گفته‌اند صفحاتی از کتابهای خود را به روابط خارجی اختصاص داده‌اند. اما تحقیق جامع و کاملی که اختصاصاً در این مورد باشد وجود ندارد و از حیث پژوهش فوق کاری بدیع و نو می‌باشد. بیان مسائل به شکل کلی و عدم برخورداری تحقیقات از تجزیه و تحلیل کافی از جمله مشکلاتی است که از دیرباز گریبانگیر تاریخ ایران بوده است.
7- شناخت و نقد منابع:
منابع مورد استفاده در این پژوهش به منابع دست اول و منابع تحقیقی تقسیم میشود که محقق تنها به نقد و شناخت منابعی که در این پژوهش بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است می‌پردازد.
ـ ناسخ‌التواریخ قاجاریه:
یکی از منابع اصلی کتاب ناسخ‌التواریخ قاجاریه تألیف میرزا محمدتقی سپهر ملقب به لسان‌الملک است. کتاب ناسخ‌التواریخ که مشتمل بر 23 جلد تاریخ عمومی است توسط میرزا محمدتقی سپهر (9 جلد) و پسرش عباسقلی‌خان سپهر (14 جلد) تألیف شده است. ولی آنچه که درباره موضوع این رساله مهم و مورد استفاده است جلد نخست از سه جلد کتاب لسان‌الملک است که تحت عنوان «ناسخ‌التواریخ یا تاریخ قاجاریه» مشهور است و گرچه با 23 جلد مذکور همنام می‌باشد ولی از نظر موضوع مستقل بوده و منحصراً مربوط به تاریخ قاجاریه است.
جلد اول کتاب ناسخ‌التواریخ قاجاریه مربوط است به روی کار آمدن سلسله قاجاریه تا پایان پادشاهی فتحعلیشاه که در آن جنگها، لشکرکشی‌ها، عزل و نصب‌ها، روابط خارجی، اعیاد و جشنها، مسائل مربوط به خاندان سلطنت و مانند اینها به رشته تحریر درآمده است. همین جلد در تدوین رساله حاضر مورد استفاده قرار گرفته است. مؤلف در این کتاب علاوه بر مسموعات، مشهودات، خاطرات و یادداشت‌های شخصی و بعضی از اسناد رسمی و نوشته‌های دولتی از برخی کتب تاریخی نیز استفاده کرده است.
درباره صحت و سقم مطالب کتاب باید توجه داشت که چون به دستور شاه و برای او نوشته شده، قهراً از دوراندیشیها، گزافه‌‌گوییها و اندیشه جلب رضایت زمامداران وقت برکنار نمانده، مخصوصاً که وقایعمربوط به پدران پادشاه را به نگارش درآورده و بعید نیست در بسیاری از موارد اگر از شرح وقایعی صرف نظر کرده یا به اختصار گذشته و حتی وقایع را تحریف کرده باشد.
با وجود این در نقل حوادث و وقایع در عین اختصار حاوی مطالب فراوان است. ولی معمولاً از توجه به علل دقیق رویدادها غفلت کرده و البته این خصوصیت در بسیاری از تاریخ‌ها رسمی به چشم می‌خورد.
روضه الصفای ناصری:
منبع دیگر «روضه‌الصفای ناصر» تالیف رضاقلی‌خان طبرستانی ملقب به لـله باشی و متخلص به هدایت است. مؤلف در سال 1215هـ در تهران متولد شد و در شیراز به تحصیل پرداخت. سپس به دربار محمدشاه و ناصرالدین شاه راه یافت و از طرف شاه اخیر به ریاست مدرسه دارالفنون منصوب شد.
کتاب هفت جلدی روضه‌الصفا توسط میرخواند (6 جلد) و خواندمیر (یک جلد) در قرن نهم و دهم هجری تألیف شده بود. هدایت سه جلد دیگر بر روضه الصفا افزود و آن را «روضه الصفای ناصری» نام نهاد که در این رساله به اختصار روضه الصفا خوانده میشود.
سه جلد اخیر روضه الصفا حوادث تاریخ ایران را از تشکیل حکومت صفویه تا سال 1274 شامل میشود آنچه در موضوع این رساله حائز اهمیت است جلد نهم آن می‌باشد که تاریخ ایران را از شروع حکومت زند تا اواخر سلطنت فتحعلیشاه قاجار توضیح می‌دهد. اثر هدایت از خصوصیات سایر تألیفات درباری مستثنی نیست و نباید از آن انتظار داشت تمام حقایق را به رشته تحریر درآورده باشد. با وجودیکه مؤلف در بسیاری از جاهای کتاب حوادث را با وقایع‌بینی بیشتری ـ نسبت به بعضی دیگر از مورخین درباری ـ نگاشته ولی گاهی در مبالغه‌گویی از دیگران پیشی گرفته است. و در موارد مختلفی مؤلف دقت کافی نداشته و وقایع را به طور ناقص یا حتی تحریف شده بیان کرده است.
مآثر سلطانیه:
یکی از مهمترین منابع روابط ایران و روس در اوایل دوره قاجار «مآثر سلطانیه» تألیف عبدالرزاق بیک مفتون دنبلی است. مؤلف که سالها در دربار زند به عنوان گروگان به سر می‌برد با روی کار آمدن قاجار به تبریز آمد و در عهد ولایتعهدی عباس میرزا در دیوان انشای وی مشغول به کار شد. عبدالرزاق علاوه بر مآثر سلطانیه آثار تاریخی و ادبی متعددی از خود به جای گذاشت که بعضی از آنها به چاپ رسیده است. او در شعر مفتون تخلص می‌کرد.
مآثر سلطانیه اگرچه بنابر اعتراف ضمنی مؤلفش تاریخی رسمی و فروپاشی است با این حال دارای اعتبار خاصی است، زیرا مؤلف آن از نزدیک شاهد بسیاری از حوادث بوده یا آنها را از شهود عینی شنیده است. کتاب مشتمل است بر حوادث ایل قاجار از پایان صفویه تا مرگ آقامحمدخان به طور خیلی خلاصه، و حوادث مربوط به دولت قاجار تا سال 1241 هـ یعنی قبل از شروع جنگ دوم ایران و روس به طور مشروح و مفصل. از جهت مسائل سیاسی و روابط خارجی ایران دارای اهمیت چشمگیر می‌باشد. مهمترین موضوع کتاب روابط و جنگ‌های ایران و روس است و در این زمینه دارای مطالب منحصر به فرد است ولی از ذکر وقایع داخلی و گوشه‌هایی از مسائل اجتماعی غافل نمانده و حوادث را به ترتیب سنوات درج کرده است.
با وجود اینها باید توجه داشت که مؤلف نویسنده‌ای درباری بوده و کتاب او از خصوصیات عمومی چنین کتبی برکنار نیست. علاوه بر آنگاهی دقت کافی در ذکر حوادث
فهرست مطالب:
1ـ مقدمه................................... 2
2ـ مسأله اصلی.............................. 3
3ـ سوالات و فرضیات پژوهش.................... 3
4ـ روش تحقیق............................... 3
5ـ مشکلات تحقیق............................. 4
6ـ پیشینه و ادبیات تحقیق................... 5
7ـ شناخت و نقد منابع....................... 6
8ـ سامان‌دهی تحقیق......................... 12
فصل مقدماتی
روابط ایران و اروپا در دوره صفویه، افشاریه و زندیه (انگلیس، فرانسه و روسیه).................................... 17
الف ـ روابط ایران و انگلیس در دوره صفویه.. 18
ب ـ روابط ایران و انگلیس در دوره افشاریه و زندیه 21
پ ـ روابط ایران و فرانسه در دوره صفویه.... 23
ت ـ روابط ایران و فرانسه در دوره افشاریه و زندیه 27
ث ـ روابط ایران و روسیه در دوره صفویه..... 29
ج ـ روابط ایران و روسیه در دوره افشاریه و زندیه 32
فصل اول:
اوضاع اروپا و کشیده شدن ایران به دایره سیاست بین‌المللی
1ـ1ـ تحولات اروپا در قرون هیجدهم و نوزدهم: 35
1ـ2ـ انقلاب صنعتی....................... 35
2ـ3ـ علل و نتایج انقلاب صنعتی........... 35
1ـ4ـ اوضاع اروپا در قرن هیجدهم......... 40
عنوان .................................. صفحه
1ـ5ـ اوضاع اروپا در اواخر قرن 18........ 42
1ـ6ـ ناپلئون و مصر..................... 44
1ـ7ـ سیاست خارجی ناپلئون............... 46
1ـ8ـ از انقلاب فرانسه تا قتل تزار پل اول 51
1ـ9ـ از جلوس الکساندر تا عقد قرارداد تیلسیت 59
1ـ10ـ از قرارداد تیلسیت تا کنگره وین.... 71
فصل دوم:
سیاست خارجی ایران از سقوط اصفهان تا اواخر دوره فتحعلیشاه
2ـ1ـ از سقوط اصفهان تا فتحعلیشاه....... 86
2ـ2ـ تحولات سیاسی ایران در اوایل دوره قاجاریه 99
فصل سوم:
دخالت کشورهای اروپایی در اوضاع سیاسی ایران (فرانسه، انگلیس و روسیه)
3ـ1ـ دوره دخالت فرانسه در اوضاع سیاسی ایران 111
3ـ2ـ جایگاه انگلستان در جنگ‌های ایران و روسیه 127
3ـ3ـ مذاکرات و شکست اصلاندوز............ 137
3ـ4ـ عهدنامه گلستان و پذیرش صلح........ 143
3ـ5ـ دوره دوم جنگ‌های ایران و روسیه..... 152
3ـ6ـ نتیجه............................. 156
3ـ7 منابع و ماخذ....................... 161
شامل 169 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود تحقیق جایگاه ایران و رقابتهای دول اروپایی دوره فتحعلیشاه (فرانسه، انگلیس، روسیه)
